انیس الناس

اَنیسُ‌النّاس، عنوان کتابی دربارۀ اخلاق، آداب زندگی و رفتارهای اجتماعی مردم در سدۀ 9ق / 15م، از نویسنده‌ای به نام شجاع. 
شجاع شیرازی از عموزادگان ابواسحاق اینجو حاکم معروف فارس است (نک‍ : شجاع، 303؛ نیز نفیسی، 1 / 260). وی کتاب را در 830 ق / 1427م تألیف کرده، و در تألیف آن به مجموعۀ آثاری چون قابوس‌نامه، کلیله و دمنه، گلستان و بوستان، مثنوی معنوی و خمسۀ نظامی نظر داشته، و سبک کتاب خود را به همان طرز و رویه نگاشته است (افشار، 12-14). در این میان کتاب قابوس‌نامه و سیاست‌نامه (قزوینی، 1 / 235؛ نفیسی، همانجا) را ازجمله منابع اصلی نـویسنده در تـألیف انیس النـاس دانستـه‌اند (نک‍ : افشـار، همانجا). 
موضوع انیس الناس همان است که در تقسیم‌بندی علوم در گذشته به آن تدبیر منزل و سیاست مُدُن می‌گفتند. مباحث کتاب به وضع و آداب زندگی و شیوه‌های رفتاری مردم در سدۀ 9ق اشاره دارد؛ از این‌رو، ازجمله منابع مهم دربارۀ تاریخ اجتماعی ایران نیز محسوب می‌شود که آگاهیهای ارزنده‌ای دربارۀ باورها، آداب و رسوم و آیینهای رایج زمان مؤلف به دست می‌دهد. کتاب حاوی 19 فصل یا باب است. 18 فصل آن دربارۀ چگونگی آداب زندگی اجتماعی مردمان همچون آداب دوست‌گزینی، آداب شوخی و بازی کردن، آداب مهمان و مهمان‌داری و آداب همسرگزینی است. لیکن یک باب از کتاب (فصل شانزدهم)، موضوع متفاوت دارد و به شرایط و کیفیت اسب چابک و نیکو اختصاص یافته است. کتاب را می‌توان نوعی درس‌نامۀ زندگی نامید که درخصوص ابعاد مختلف زندگی آدمی توصیه‌هایی دارد و بهترین شیوه‌های مردم‌داری و زندگی اجتماعی و در نهایت وصول به خوشبختی را نشان می‌دهد. 
مؤلف در فصل نخست کتاب که دربارۀ نصایح حکما به فرزندان است، به آثار پیشینیان نظر داشته، و همچون مباحث و موضوعاتی که در قابوس‌نامه و سیاست‌نامه آمده، به جوان‌ترها درس زندگی و اخلاق می‌دهد. فرهنگ‌خواهی و هنردوستی، تحصیل علم و معرفت و کار و تلاش از مهم‌ترین نصایحی است که ایشان به آن سفارش می‌شوند. 
فصل دوم مطالب مفصلی دربارۀ فواید دوستان یکدل و صمیمی دارد و طی آن آداب برگزیدن افراد به دوستی را برشمرده است. مؤلف در این میان از ذکر حکایات و اشعار مختلف برای تأیید نصایحش بهره می‌برد. 
فصل سوم حاوی حکایتهایی از زبان حیوانات به شیوۀ کلیله و دمنه است که هدف اصلی از پرداختن این فصل توصیه به زیستن در کنار دشمنان و به‌کارگیری عقل، فراست و مدارا ست. 
در فصلهای چهارم و پنجم نویسنده به مسائل اقتصادی، چگونگی تجارت و تدبیر در گردآوردن مال می‌پردازد، ازجمله مخاطبان را به بخشش مال به فقرا و نیز وقف و احداث مکانهایی که همگان از آن سود برند، سفارش می‌کند. در این فصلها نمونه‌هایی از باورهای عامیانه دربارۀ فقر و ثروت منعکس شده است که برخی از آنها هنوز هم در میان مردم مناطق مختلف ایران رواج دارد. به باور مردم، برخی اعمال و اتفاقات موجبات فقر و درویشی را فراهم می‌سازد؛ ازجمله نشستن در درگاه خانه، تار تنیدن عنکبوت در خانه، پاک کردن دست آلوده با لباس و تن‌پوش، زیر پا ریختن خرده‌های نان، روفتن خانه در شب، نَشُسته گذاشتن ظرفها و دیگ و کاسه، آب خوردن با پارچ و کوزه، دوختن جامه و لباس وقتی بر قامت کسی پوشیده است، و دمیدن به شعلۀ چراغ و خاموش کردن آن (ص 101-102؛ دربارۀ اهمیت چراغ در فرهنگ مردم و باورهای مرتبط با آن، نک‍ : ه‍ د، چراغ). حکایتها و مطالب این فصلها با اشعار مولانا، سعدی و حافظ همراه است. 
فصل ششم در آداب عشق ورزیدن و شرایط معشوق است. مؤلف عشق را به دو نوع تقسیم می‌کند: عشق آنی که با یک نظر به چهرۀ معشوق پدید می‌آید، و عشق پایدار که به واسطۀ انس و استمرار مصاحبت پدید می‌آید. مؤلف با بیتی مشهور از سعدی، عشق پایدار و خردگرایانه را معتبرتر می‌داند (ص 145). 
فصل هفتم دربارۀ آداب شراب خوردن است. مؤلف در ابتدای این فصل اعتیاد به صبوح (شرابی که در صبحگاهان نوشیده می‌شود) و بنگ را خانمان برانداز می‌داند (ص 191) و مستی و سرخوشی مکرر را کار سفلگان ذکر می‌کند؛ هرچند برای شراب (اگر به اندازه نوشیده شود) منافعی نیز برمی‌شمارد. او برای نوشیدن شراب ظروف چینی را بر ظروف فلزی نقره و طلا مقدم می‌داند (ص 192). 
فصل هشتم کتاب بر باورها و رفتارهای اجتماعی بیشتر تأکید دارد. این بخش دربارۀ آداب شوخی و بازیهای شطرنج و نرد است. مؤلف در این فصل میان مزاح و مطایبه تمییز قائل است و مزاح را ناپسند و رکیک، و انجام مکرر آن را مذموم می‌داند (ص 205). اما دربارۀ مطایبه از حضرت محمد(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) داستانهایی نقل می‌کند. بازی شطرنج و نرد را نیز به شرط آنکه برد و باخت در آن نباشد، برای جوانان مجاز می‌داند (ص 210). به نظر می‌رسد مؤلف به خوبی از راه و رسم بازی شطرنج و نرد آگاه بوده است، زیرا برای برنده شدن در بازی توصیه‌هایی ارائه می‌دهد (ص 211-212). 
فصل نهم کتاب به آداب خرید خانه و اسباب آن اختصاص دارد. مؤلف همسایۀ خوب را یکی از امتیازات مهم یک خانۀ مناسب می‌شمارد و همسایۀ بد را مانند زن ناسازگار و تنگ‌دستی از بلاهای عظیم می‌داند (ص 214). ازجمله آداب و رفتارهای اجتماعی توصیه‌شده از سوی مؤلف که تاکنون نیز مرسوم است، اینکه می‌گوید چون به یک محلۀ جدید رفتی، باید با همسایگان آشنا شوی و در امور اجتماعی نظیر عیادت از بیماران، تشییع جنازه و جشن و شادی مردم محله مشارکت نمایی. در این فصل به افطاری و نذری دادن و سفره گستردن در ماه رمضان سفارش شده، و شمع و چراغ فرستادن به مسجد محل نیز ازجمله محامد افراد دانسته شده است (ص 214-215). 
از دیگر باورهایی که تا به امروز به شدت و حدت در میان ایرانیان رایج است، تبدیل ثروت و پول به زمین و مِلک است. این موضوع و فواید آن به روشنی در انتهای فصل نهم آمده است و مؤلف مِلک را «میخ زرین» می‌داند که به هنگام وقوع هرگونه حادثه و پیشامد ناگواری، مالک آن ایمن است و ملک را از دست نخواهد داد (ص 216-217). 
فصل دهم کتاب دربارۀ آداب زناشویی و ویژگیهای همسر نیکو ست. اگرچه مؤلف در ابتدای فصل، فضیلت مجرد زیستن و آزادی آن را در کلامی نغز بیان می‌دارد، اما درعین‌حال ویژگیهای همسر مناسب را به تفصیل بازگو می‌کند. بسیاری از آداب همسرگزینی که مؤلف انیس الناس در سدۀ 9ق ذکر کرده، تاکنون باقی است. مانند انتخاب همسر از طبقۀ همسان؛ تأکید بر دوشیزگی دختر و پرهیز از گرفتن زن بیوه و مطلقه؛ کدبانو بودن زن؛ سازگار، پارسا و خوشخو بودن؛ و زیبا و صاحب جمال بودن. مؤلف هدف از همسرگزینی را امتداد نسل، حفظ مال و ثروت و مهمان‌داری می‌داند. اهمیت مهمان را در فرهنگ ایرانی در این گفتار می‌توان دریافت. مؤلف پذیرایی از مرد و خدمتکاری و محافظت از خانه را بخشی از مهمان‌داری زن به‌شمار می‌آورد. 
نکتۀ دیگر تأکید مؤلف انیس الناس بر نقصان عقل زنان وعدم مشورت و پوشیده نگاه داشتن امور، مال و ثروت و اسرار از آنان است، چرا که رأی ناصواب و نقصان عقل زنان موجب آفت و ضرر می‌گردد. مبالغه در پوشیده و مستور نگاه داشتن زنان و عدم مجالست آنان با مردان حتى خواهرخواندگان و پیرزنانی که در مجالس مردان راه دارند، از دیگر آداب زن‌داری است که تا حدودی همچنان در جامعه‌های سنتی ایران باقی مانده است. 
مؤلف اختیار کردن همسر دوم را ناصواب می‌داند. ناگفته نماند که سبب آن تکریم و رعایت حقوق زن نیست، بلکه به‌زعم مؤلف هر چقدر هم که زن خوشخو و مؤدب و خوش‌بیان باشد، به واسطۀ نقصان عقلش، هوو را تحمل نمی‌کند و قبایح و فضایح پیش می‌آورد (ص 222-223). 
بازداشتن زنان از شنیدن صدای ساز و آواز، و حکایاتی که مردان بازگو می‌کنند از دیگر شروط همسرداری است. البته چنین دیدگاهی نسبت به زنان در آثار مشابه و موازیِ انیس الناس همچون سیاست‌نامه و قابوس‌نامه نیز دیده می‌شود و لابد شجاع شیرازی متأثر از آراء پیشینیان بوده است. 
فصل یازدهم آداب تربیت فرزند را توضیح می‌دهد. مطالب آن همچون آثار مشابه پیشین است و مطلب تازه‌ای ندارد. نهادن نام نیک بر کودک؛ اصرار بر تحصیل علم، هنر و صنعت فرزند؛ تنبیه کودک در صورت انجام عمل قبیح؛ و زود شوهر دادن دختر ازجمله مهم‌ترین مباحث این فصل است. 
خرید و فروش برده، کنیز، غلام و آداب و شرایط آن موضوع فصل دوازدهم است. مؤلف بهترین و نیکوترین برده‌ها را ترکان و اهالی قبچاق، و فرمانبردارترین آنان را اهالی ختن، نخشب و تاتارستان می‌داند؛ اما کنیزان هندی، رومی، ارمنی و گرجی را بد دل، کودن و متکبر معرفی می‌کند. نکتۀ جالب در این فصل شناخت روحیات، اخلاق و رفتار آدمی از سیما و صورت و اندام او ست؛ موضوعی که پیش‌تر بخشی از موضوع انسان‌شناسی زیستـی ـ جسمـانی بـود و در علـومی چـون جرم‌شناسی کاربرد داشت، لیکن امروز چندان از اعتبار علمی برخوردار نیست. مثلاً شجاع شیرازی افرادی را که خالی درشت نزدیک گوش دارند، چشم درشت، میانه بالا و کوچک پا هستند، تندخو، بددهن، فاسق، قواد و بی‌قابلیت می‌داند. 
فصل سیزدهم کتاب دربارۀ آداب مهمان‌داری است. موضوع این فصل ازجمله مباحث مهم در رفتارهای اجتماعی به‌شمار می‌رود. اگرچه بیشتر مباحث این فصل در آثار مشابه دیگر نیز منقول است، اما پذیرایی با میوه‌های تازه پیش از صرف غذا، معطر و خوشبو کردن خانه پس از صرف غذا و آداب غذا خوردن، سفره‌آرایی و مهمان‌نوازی ازجمله مباحث این فصل است. 
فصلهای چهاردهم و پانزدهم حاوی مطالب اخلاقی و قضایی دربارۀ امانت، جرم، گناه، عفو و بخشش است. حکایتهای متعدد و اشعار مؤلف و نیز شاعران نام‌آوری چون حافظ، سعدی و مولانا ازجمله تزیینات ادبی این فصلها به‌شمار می‌رود. 
فصل شانزدهم از لحاظ موضوع کمتر با مباحث پیشین و پسین همگون است. این فصل دربارۀ آداب شناختن اسب است. مؤلف در ابتدای فصل مزایا و صفات نیک اسب خوب و راهوار را برمی‌شمرد و در ادامه ویژگیهای جسمانی اسب چابک و خلق‌وخوی اسب بدرفتار و خوش‌کردار را برمی‌شمرد. 
فصل هفدهم آداب جنگ و محاربت و چگونگی رفتار با اسیران را ضمن حکایات نغز و حکمت‌آمیز بیان می‌دارد. بخشی از این فصل به قصاص اختصاص دارد. در همین فصل به یکی از رسمها و سنتهای لرها اشاره می‌شود و آن خون‌خواهی مقتول است. کشتن و غارت گروهی به عوض یک شخص، سنتی است که کم و بیش در برخی ایلات و عشایر لر پابرجا ست (ص 360). 
فصل هجدهم دربارۀ آداب ندیمی و ملازمت و شرایط آن است. رفاقت و دوستی با هنرمندان و فضلا ازجمله اخلاق حمیده است. کوشش در تحصیل هنر، مطایبه و خوش‌زبانی رمز مرافقت و دوستی دانسته شده است. حکایاتی از عبید زاکانی، سلمان ساوجی، ابن سیرین خوابگزار، حجاج بن یوسف و هارون‌الرشید بر جذابیت و لطافت مطالب این بخش افزوده است. 
فصل پایانی کتاب دربارۀ پیری و جوانی است. مرگ و زندگی موضوع اصلی این فصل است. توصیه به مرگ‌اندیشی ازجمله مضامینی است که به طورکلی در روحیات و خلقیات ایرانیان دیده می‌شود. رعایت آداب و رفتار مناسب هر سن و سال ضمن حکایات و اشعار متناسب با این مضمون، پیام عمدۀ این فصل است. 
کتاب انیس الناس به‌سبب مستند و مضبوط ساختن بخشی از باورها و آداب و رفتارهای اجتماعی سده‌های پیشین مورد اعتنا ست. این کتاب از روی نسخۀ کتابخانۀ مجلس و به کوشش ایرج افشار در 1349ش به انجام رسید و توسط بنیاد ترجمه و نشر کتاب در 1356ش منتشر شد (دربارۀ نسخه‌های دیگر این کتاب، نک‍ : دانش‌پژوه، 763-766). 

مآخذ

افشـار، ایـرج، مقدمـه بـر انیـس النـاس (نک‍ : هم‍ ، شجـاع)؛ دانـش‌پـژوه، محمدتقی، «انیس الناس»، راهنمای کتاب، تهران، 1350ش، س14،شم‍ 9-12؛ شجاع، انیس الناس، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1356ش؛ قزوینی، محمد، مقالات، به کوشش عبدالکریم جربزه‌دار، تهران، 1362ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش.  

معصومه ابراهیمی