ارسی

اُرُسی، یا اُرْسی، گونه‌ای پنجرۀ چوبی و مشبک که با قطعات شیشه‌‌های رنگین تزیین شده است.
به نظر برخی از محققان، کاربرد شیشه‌های رنگی در پنجره، نخستین‌‌بار در سبک معماری گوتیک اروپا در سده‌های 12 و 13م / 6 و7ق دیده شده است. این شیوۀ آرایش در پنجره‌ها، دیوارها و درها با عنوان شیشه‌کاری منقوش، بیشتر در معماری کلیسایی آن زمان به‌کار می‌رفت (یانسن، 233-234؛ نیز نک‍ ‍: وزیری، 2 / 313). 
کاربرد شیشه‌های رنگی در ایران نیز با گسترش روابط تجارتی و پیشرفت معماری اسلامی، اول‌بار در دورۀ صفویه متداول شد (نک‍ : شفیع‌پور، ‌179 ). شاردن سیاح فرانسوی که در آن دوران به ایران سفر کرده است، در سفرنامه‌اش به این پنجره‌ها در معماری خانه‌های ایرانی اشاره می‌کند (نک‍ ‍: 4 / 324). از نمونه‌های دیگر کاربرد پنجره‌های ارسی در دورۀ صفویه می‌توان به پنجره‌های خانۀ مارتا پیترز، واقع در محلۀ ارمنی‌نشین شهر اصفهان اشاره کرد (کیانی، 2 / 299).
ارسی را به معنای شبکه، نور، چشمه و تماشا گفته‌اند و پیرنیا آن را واژه‌ای متداول در جنوب ایران می‌داند ( آشنایی ... ،‌356). 
پنجره‌های ارسی که بخشی از معماری سنتی ایرانی محسوب می‌گردد، تنها به عنوان عنصری تزیینی در بنا شناخته نمی‌شود، بلکه کاربردهای خاص آن‌، ریشه در سنت و رفتارهای اجتماعی افرادی دارد که با آن در ارتباط هستند. ازجمله می‌توان به حفظ‌حریم فضای درون اتاقها و تالارها نسبت به فضای بیرونی اشاره کرد، زیرا شبکۀ ریز این پنجره‌ها و رنگین بودن شیشه‌ها موجب می‌شود تا کسی به سادگی نتواند فضای درون اتاق را ببیند؛ در گذشته معمولاً مجالس و مهمانیهای مردانه در اتاقهای بزرگ پنج‌دری یا هفت‌دری برگزار می‌شد و زنان در اتاقهای مجاور پشت پنجره‌های ارسی می‌نشستند و بدون آنکه دیده شوند، بر فضای تالار اشراف می‌یافتند (سلطان‌زاده، 22-26). از دیگر موارد استفاده از این پنجره‌ها در بناهای سنتی ایرانی، دفع حشرات و دور کردن آنها از فضای اتاق است، زیرا شیشه‌های رنگی با ایجاد نورهای متفاوت مانع از ورود حشرات می‌شود (شفیع‌پور، 168). 
 تأثیر مثبت روان‌شناختی شیشه‌های رنگی، در پنجره‌های ارسی به‌ویژه رنگهای لاجوردی، قرمز، سبز و زرد بر روی حاضران در این اتاقها نیز توجه پژوهشگران را برانگیخته است (همو، 171؛ نیز برای اطلاعات بیشتر دربارۀ روان‌شناسی رنگها، نک‍ ‍‍: لوشر، 78-93). افزون بر موارد یاد‌شده، پنجره‌های ارسی کاربرد‌های دیگری نیز دارد، مانند تأمین نور فضای درون اتاق، در معرض دید قرار دادن فضای بیرون، و کاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما (سلطان‌زاده، 22؛ نیز نک‍ ‍: پیرنیا، شیوه‌ها ... ،‌20).

کاربردها

در گذشته از پنجره‌های ارسی در بناهای مختلفی چون خانه، مسجد، مدرسه، بازار، سرا و حسینیه استفاده می‌شد (امرایی، 91). عموماً این پنجره‌ها، در اتاقهای پذیرایی از مهمان (سفره‌خانه‌ها) و خلوتگاههای زنانه کار گذاشته می‌شد، چنانچه تاورنیه در سفرنامه‌اش از اتاقهای ارسی‌دار زیبایی یاد می‌کند ‌که بیشتر محل زیست زنان بوده است (ص 386). از این اتاقها بیشتر در بهار، پاییز و زمستان استفاده می‌شد، اما در فصل تابستان به سبب گرمای شدید، تالارها و بادگیرها جای ارسی‌خانه‌ها را می‌گرفت (قزلباش، 41).
در فرهنگ‌نامۀ معماری، اتاقی که پنجره یا در ارسی دارد «ارسی‌دار» نامیده می‌شود (نک‍ ‍: بهشتی، ذیل ارسی‌دار). ساخت ارسی در گذشته ازجمله هنرهای گران‌قیمتی بود که جز اشراف، سران و حاکمان کمتر کسی می‌توانست از آن در منزل و عمارت خود استفاده کند؛ به همین سبب آن دسته از پنجره‌هایی که با طرحهای بسیار ساده‌تر و شیشه‌های بی‌رنگ ساخته می‌شد، عموماً مختص قشرهای متوسط جامعه بود. 

شاردن جهانگرد فرانسوی، در تعریف و توصیف از پنجره‌های منازل ایرانیان، به پنجره‌های عمارت بزرگان اشاره می‌کند که از چوب‌بستهای مخصوص و شیشه‌های ستبر، مواج و رنگی ساخته شده‌اند (4 / 324). بروگش یکی از اعضای سفارت پروس (آلمان) در دورۀ ناصر‌الدین شاه نیز، در وصف پنجره‌های ارسی می‌گوید: هر ارسی دارای قابهای کوچکی از شیشه بود که در هریک از آنها 30 شیشۀ کوچک سفیدرنگ به‌کار می‌رفت. در ساختمانهای قدیمی و اشرافی‌تر تهران، اهمیت بیشتری به پنجره‌های ارسی داده می‌شد؛ بدین معنی که قابهای ارسی را با طرحهای خاص هندسی و شیشه‌های رنگی پر می‌کردند (I / 313).

ساختار

پنجرۀ ارسی با بالا و پایین رفتن در درون چهار‌چوب یا قاب، باز و بسته می‌شود. این پنجره‌ها معمولاً مستطیل‌شکل، هلالی و یا ضربی است و بخش فوقانی آنها تا زیر سقف می‌رسد (برای تعریف ارسی در فرهنگهای فارسی، نک‍ ‍: نفیسی؛ نیز لغت‌نامه ... ). عموماً درگاه پنجره‌های ارسی، رو به صحن حیاط است و گاه میان دو تالار جای می‌گیرد تا به هنگام نیاز باز شود و یک تالار بزرگ را تشکیل دهد. سطح پنجره‌های ارسی منبت‌کاری و مشبک (گره چینی) می‌شود و با استفاده از نقشهای متنوع هندسی، اسلیمی و گیاهی، ترکیبهای بدیعی در آن پدید می‌آید. درون هریک از شبکه‌های چوبی ایجادشده نیز، شیشه‌های رنگی کار گذاشته می‌شود تا به زیبایی ارسی افزوده گردد (شفیع‌پور، 164). 
ظرافت و هنرمندی به‌کار رفته در ساخت پنجره‌های ارسی از نگاه سیاحان غربی دور نمانده است و در سفرنامه‌هایشان به ستایش از زیبایی، رنگارنگی و هنر خاص ارسی‌سازی در ایران پرداخته‌اند، چنان‌که جزئیات دقیقی از طرحها و کاربردهای ارسی را می‌توان از این سفرنامه‌ها به‌دست آورد (برای نمونه، نک‍ : کمپفر، 197؛ اُلئاریوس،384؛ رایس، 170). 
شمار لنگه یا لتهای یک پنجرۀ ارسی، بنا بر اندازۀ عرض دیوار تعیین می‌گردد که معمولاً میان 1 تا 9 لت در نوسان است (قزلباش، 82؛ امرایی، 91). هر پنجرۀ ارسی افزون بر شبکۀ سازندۀ چهارچوب، از دو سطح ثابت و متحرک تشکیل می‌شود؛ سطح ثابت کارکرد یک عنصر جداکننده مانند دیوار را دارد و از سطح متحرک برای مشاهدۀ بهتر فضای باز حیاط و تهویه استفاده می‌شود (سلطان‌زاده، 22). اجزاء تشکیل‌دهندۀ پنجره‌های ارسی اینها ست: چهارچوب، وادار (ستونهای عمودی)، پاشنه، پـاتاق، درکها و لنگـه‌ها (بـرای اطلاعـات بیشتـر، نک‍ ‍: امـرایـی، 111‌بب‍‌ ‌).

نقوش

طرحهای سنتی موجود در پنجره‌های ارسی همچون نقشهای ترنج، شمسه و پنج‌پر از هنر عامه ریشه گرفته است.‌ ابتدا در ساخت پنجره‌های ارسی بیشتر از نقوش ساده‌ای مانند مربع و مستطیل استفاده می‌شد و بخش ثابت بالای پنجره معمولاً دارای طاق جناغی و دیگر طرحهای متداول بود، اما به‌تدریج و در دوره‌های بعد استفاده از نقوش هندسی پیچیده‌تر گسترش یافت و گرهها پدید آمدند (شفیع‌پور، 179). گرهها تکرار نقش مبنای اولیه‌ای است که در نتیجۀ آن، طرحی سراسری و گسترده به‌دست می‌آید (سعید، 21). گرهها از خطوط مستقیم و شکسته و از عناصری مانند‌ شمسه، ترنج، پنج ضلعی، پنج‌پر، ترقه، طبل و دیگر اشکال هندسی شکل می‌گیرند (شعرباف، 11). در طراحی گرهها گاه از واگیره‌های گردان اسلیمی نیز استفاده می‌شود که «قواره‌بُری» نام دارد (شفایی، 2 / 719)؛ همچنین نقوش گیاهی و گل و بته نیز در طرحهای ارسی به‌کار می‌رود. آگاهی به قوانین هندسه و ریاضی، دقت و ظرافت فراوان از‌جمله ویژگیهای هنرمندان ارسی‌ساز است. گفتنی است هر‌یک از قطعات ریز گره توسط اتصالات (زبانه، قید، کلاف، نیمانیم، کوم و ‌... ) بدون استفاده از میخ در جای خود قرار می‌گیرند (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ ‍: زمرشیدی، 35). 
پولاک در سفرنامه‌اش ظرافت و زیبایی نقشهای ایجاد شده را بر روی پنجره‌های ارسی چنین آورده است: «طرحهای این پنجره‌ها شبیه به طرحهای قلاب‌دوزی است که با اشکال گوناگون هندسی، ستاره، کثیر‌الاضلاع و طرحهای سبد بافی پر شده است» (I / 58).

مآخذ

 امرایی، مهدی، ارسی، پنجره‌های رو به نور، تهران، 1383ش؛ بهشتی، محمد و مهرداد قیومی، فرهنگ‌نامۀ معماری ایران در مراجع فارسی، تهران، 1388ش؛ پیر‌نیا، محمد‌کریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1371ش؛ همو، شیوه‌های معماری ایرانی، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1369ش؛ زمرشیدی، حسین، گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، تهران، 1365ش؛ سعید، عصام و عایشه پارمان، نقشهای هندسی در هنر اسلامی، تهران، 1363ش؛ سلطان‌زاده، حسین، پنجره‌های قدیمی تهران، تهران، 1375ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1336ش؛ شعرباف، اصغر، گزیدۀ گره و کاربندی، به کوشش مهدی مکی‌نژاد، تهران، 1385ش؛ شفایی، جواد، هنر ‌گره‌سازی در معماری و درود‌گری، تهران، 1380ش؛ شفیع‌پور، آسیه، «ارسی در معماری سنتی ایران»، فصلنامۀ هنر، تهران، 1385ش، شم‍ 68؛ قزلباش، محمدرضا و فرهاد ابوالضیاء، الفبای کالبد خانۀ سنتی یزد، تهران، 1364ش؛ کمپفر، ا.، در دربار شاهنشاه ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1350ش؛ کیانی، محمدیوسف و دیگران، معماری ایران (دورۀ اسلامی)، تهران، 1368ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ لوشر، مارکس، روان‌شناسی رنگها، ترجمۀ ویدا ابی‌زاده، تهران، 1369ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1343ش؛ وزیری، علینقی، تاریخ عمومی هنرهای مصور، تهران، 1380ش؛ نیز:

Brugsch, H., Reise der K. preussischen Gesandtschaft nach Persien,1860-1861, Leipzig , 1862; Iran : A Window, a River, a Heart, Tehran , 2000; Janson, H. W., A History of Art, London , 1962; Olearius, A., Moskowitische und persische Reise, Darmstadt, Progress Verlag; Polak, J. E., Persien, das Land und seine Bewohner, Leipzig , 1865; Rice, C. C., Persian Women and Their Ways, London , 1923; Tavernier, J. B., Les Six voyages, Paris , 1677 .
مریم محمدتبار