تجریش، تکیه ها

علامت ازجملۀ نمادهایی است که امروزه همچنان در عزاداریها از آن استفاده می‌شود. بنا به گفتۀ معمران محل، علامت‌گردانی در تکیۀ تجریش اهمیت زیادی داشته و دارد. علامتها افزون بر اینکه پیشاپیش دسته‌های سینه‌زنی حرکت داده می‌شوند، در مراسم دید و بازدید هیئتها نیز به کار می‌روند. در سالهای دور و نزدیک، کسبه و معتمدان تجریش علامتهای بزرگ و باشکوهی به تکیه اهدا کرده‌اند. در 50 سال گذشته، بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین علامت به مرحوم حاج علی نوروزی، و زیباترین علامت به حاج حسین عامری متعلق بوده است؛ همچنین به گفتۀ یکی از اهالی محل، فردی به نام محمدحسن طیبی (کبابی) نیز علامتی طلاکوب داشته است که بر تارک آن، شمایل تمام‌طلای حضرت علی (ع) نصب شده بود. امروزه، این علامت ارزشمند که قدمت آن به اوایل دهۀ 1350 ش بازمی‌گردد، در روز عاشورا، به تکیه آورده می‌شود و بازماندگان مرحوم محمدحسن طیبی از آن نگهداری می‌کنند (همو، 19-20؛ تحقیقات). 
 
نخل یکی از مهم‌ترین نمادهای مربوط به عزاداریهای ماه محرم است. مراسم نخل‌گردانی دست‌کم از دورۀ صفوی در ایران رواج داشته، و در دورۀ قاجار نیز کاملاً متداول بوده است (بلوکباشی، 41-45، 50، 54). تا 1340 ش، نخلها از تکیه‌ها خارج، و در محله‌های دیگر گردانده می‌شدند، اما از 1344 ش به بعد این رسم فقط در شب و روز عاشورا، و داخل تکیه انجام می‌گیرد. در تکیۀ بزرگ تجریش، نخل‌گردانی مدتی دچار وقفه شد، اما در سالهای اخیر، دوباره این رسم احیا شده است (رضایی، 28؛ سامعی، 20). 
نخل تکیۀ بزرگ از جملۀ نخلهای باشکوه شمیران به شمار می‌رود و قدمت آن به اوایل دهۀ 1350 ش بازمی‌گردد. ابعاد این نخل در بلندای پیشانی 5/ 2 متر، در انتها یک متر و طول آن نیز 5/ 3 متر است. البته ظاهراً این تکیه نخل قدیمی‌تری نیز داشته که به‌دلیل سنگینی آن، نخل جدید جایگزین آن شده است. 
باید یادآور شد که تکیۀ بزرگ دارای ظروفی قدیمی است که قدمت آنها به بیش از 80 سال پیش، به دورۀ پهلوی اول می‌رسد؛ از این میان می‌توان به یک سماور زغالی با دو شیر بزرگ از جنس برنج، و دو دوزکومی از جنس مس اشاره کرد. دوزکومی ظرف پایه‌دار بزرگی برای نگهداری مایعات است که با ملاقه از داخل آن آب یا شربت برمی‌دارند. این ظروف هم‌اکنون داخل ویترینهای شیشه‌ای نگهداری می‌شوند و در روزهایی که مراسم برپا ست، به‌عنوان ظروف قدیمی که در گذشته استفاده می‌شده‌اند، به نمایش درمی‌آیند (تحقیقات). 

2. تکیۀ کوچک

یا تکیۀ پایین تجریش که کمی پایین‌تر از انتهای بازار تجریش، در نزدیکی میدان قدس فعلی، و در محلۀ پایین تجریش قرار دارد. در منابع، از این تکیه به همراه تکیۀ بزرگ به‌عنوان موقوفات بقعۀ امامزاده صالح نام برده شده است (بلاغی، 2/ 14؛ ستوده، 1/ 232). نام بانی و سازندگان این تکیه همانند تکیۀ بالا به درستی مشخص نیست. تنها اشارۀ مستقیم در کتیبه‌های سرْدرِ ورودی تکیه دیده می‌شود که نام واقف را کربلایی محمدشفیع تجریشی، و تاریخ بازسازی بنا را 1379 ش نشان می‌دهد؛ همچنین، در جایی دیگر گزارش شده که در ذیحجۀ 1283، ملاحیدر بن ملارجبعلی تجریشی 6 دانگ از یک زمین، و نیم‌چاشت حقابه از رودخانۀ دربند در مزرعۀ لبار را برای اطعام و روضه‌خوانی در تکیۀ محلۀ پایین تجریش وقف کرده است (سرگذشت، 266). 

دربارۀ قدمت تکیه نیز نمی‌توان تاریخ دقیقی به دست داد. با استناد به وقف ملارجبعلی تجریشی در 1283 ق، باید گفت احتمالاً تکیه در آن تاریخ برپا بوده است. همچنین در یکی از منابع عنوان شده است که شیوۀ بنای سقف تکیۀ کوچک نشان از قدمت آن نسبت به تکیۀ بزرگ دارد (ورجاوند، «تکیۀ پایین ... »، 56). درحالی‌که بنا به گفتۀ یکی از معمران محل، به‌سبب وجود بقعۀ امامزاده صالح در محلۀ بالا، و تراکم و تمرکز جمعیت و رونق محلۀ بالا نسبت به محلۀ پایین، محتمل است که تکیۀ بزرگ زودتر از تکیۀ کوچک ساخته شده باشد. با این اوصاف، دربارۀ تاریخ ساخت تکیه نمی‌توان اطلاع قطعی به دست داد، بلکه تنها می‌توان تاریخ برپایی تکیۀ کوچک را همانند تکیۀ بزرگ دورۀ فتحعلی شاه قاجار دانست. 
تکیۀ کوچک در ابتدا فقط محلی برای برپایی عزاداریهای دهۀ محرم بوده، و کاربری فرهنگی ـ مذهبی داشته است. افزون بر این، در گذشته از این تکیه برای امور خیریه نیز استفاده می‌شده است. به طور مثال، طاق‌نماها به‌عنوان محلی برای اسکان افراد بی‌بضاعت در ازای شبی 5 ریال در اختیار کارگران بی‌سرپناه قرار می‌گرفته است (سرگذشت، 266). اما امروزه با تبدیل شدن غرفه‌های تکیه به حجره‌های فرش‌فروشی، کاربری تجارتی نیز به کاربری سابق آن افزوده شده است. البته باید یادآور شد که تکیۀ کوچک از لحاظ اقتصادی، نسبت به تکیۀ بزرگ رونق و آمدوشد کمتری دارد، اما به‌سبب قرارگیری مسجد قدیمی اعظم تجریش در ضلع جنوبی آن، کارکرد مذهبی این تکیه بیشتر است. 
این بنا همچون دیگر ابنیۀ مذهبی مالکیت وقفی دارد و هم‌اکنون (1390 ش)، با تولیت آقای مؤمنی اداره می‌شود؛ همچنین، تکیۀ کوچک دارای حمامی است که بهار خانم ایران‌الدوله و مهرافروز خانم شمس‌الدوله، از شاهزادگان قاجار، در شوال 1345 برای برقراری روضه‌خوانی در تکیه وقف کرده‌اند (همانجا؛ تحقیقات). 

مشخصات معماری بنا

تکیۀ کوچک تجریش با مساحتی بیش از 500 مـ 2 در دو طبقه بنا شده است. زمین تکیه به شکل مستطیل، و دو ضلع بلند آن در جبهه‌های شرقی و غربی است. این مستطیل با کمی پخی در گوشه‌ها به طرح هشت‌ضلعی تبدیل شده است (سرگذشت، ورجاوند، همانجاها). بنا در داخل و خارج دارای تزیینات کتیبه‌نویسی و کاشی‌کاری است. با اینکه نمای خارجی تکیۀ کوچک به‌ویژه در قسمت ورودیها، خوش‌ساخت‌تر از تکیۀ بزرگ است، در نمای داخلی، ناهمگون می‌نماید. نمای داخلی تکیه با آجر، و در بعضی جاها با سیمان پوشیده شده است، اما استفاده از آجر سه‌سانتی در نمای جنوبی (برخلاف دیگر نماها)، و نیز نصب پنجره‌های فلزی تیزه‌دار در طبقۀ دوم، از زیبایی این نما و هماهنگی آن با دیگر بخشها کاسته است؛ همچنین تمامی در و پنجره‌های طبقۀ همکف نیز فلزی، و در تعارض با فضای تکیه به‌عنوان مکانی قدیمی است. 
ورودیهای تکیه با پوشش طاقی‌شکل در جبهۀ شرقی و غربی قرار گرفته‌اند. ورودی شرقی در کوچۀ زغالیها (بهمن محمودی کنونی) و ورودی غربی در کوچۀ امامزاده (خواجه‌نوری کنونی) واقع شده است. درهای ورودی آهنی دولنگه است که قسمت بالای در پس از ارتفاع در حدود یک متر از زمین، به شکل مشبکهای فلزی است. دو طرف هریک از این ورودیها، 4 تابلوی کاشی‌کاری مربوط به تصاویر اماکن متبرکه و تمثال ائمه (ع) دیده می‌شود؛ همچنین بر دیوارهای جانبی طاق ورودیها خطوط کوفی تزیینی با آجر لعاب‌دار نقش بسته است (تحقیقات). 
دورتادور تکیه در طبقۀ همکف 11 غرفه، و در طبقۀ دوم حدود 12 طاق‌نما قرار دارد. تالار تکیه با سقفی مرتفع در ضلع شمالی، و پلکان منتهی به زیرزمین (وضوخانه) و درِ نمازخانۀ مسجد اعظم در ضلع جنوبی واقع شده است. گفته می‌شود در گذشته، در ضلع جنوبی سقاخانه‌ای وجود داشته است که امروزه به شکل فضایی خالی کنار در مسجد قرار دارد. تالار تکیه حدود 5/ 1 متر بالاتر از سطح زمین است و در حال حاضر (1390 ش)، با پلکان فلزی الحاقی که جلو در ورودی تالار قرار داده‌اند، قابل دسترسی است. بالای تالار طاق‌نمایی وجود ندارد و بر پیشانی آن، کتیبه‌ای در دو ردیف به خط نستعلیق نقش بسته است (سرگذشت، 266؛ ورجاوند، 56؛ تحقیقات). همچنین در منتهاالیه شمالی ضلع غربی دری چوبی دیده می‌شود که به کوچه‌ای باریک و کوتاه بازمی‌شود. دسترسی به طاق‌نماهای طبقۀ دوم از پلکان گوشۀ شمال شرقی و ضلع جنوبی میسر است. تمامی غرفه‌ها و طاق‌نماهای اضلاع شرقی و جنوبی با نصب در و پنجره‌های آهنی پوشانیده شده‌اند که به‌عنوان دفتر و انباری از آنها استفاده می‌شود، اما در ضلع غربی، طاق‌نماها باز و بدون پنجره‌اند. ظاهراً طاق‌نماهای بخش غربی دست‌نخورده‌تر از سایر بخشها ست (تحقیقات). 
سقف تکیه به صورت شیروانی چهارشیب با خرپای چوبی است و ارتفاع آن حدود 7 متر است. این تکیه نیز در ابتدا سقف نداشت و برای پوشش آن از چادر استفاده می‌شد. به گفتۀ یکی از معمران محل، سقف تکیه در شکل فعلی بیش از حدود 200 سال قدمت ندارد. نحوۀ برپایی خرپا بدین‌گونه است که 6 مثلث چوبی در جهت شرقی ـ غربی روی سقف این اضلاع نهاده شده است. از لبۀ سقف طبقۀ دوم در جبهۀ جنوبی و شمالی، شماری تیر چوبی به دو مثلث واقع‌شده در منتهاالیه شمالی و جنوبی تکیه داده شده و به صورت مورب کشیده شده است. سپس روی دو ضلع شیب‌دار مثلثها از پایین به بالا تیرریزی، و روی تمام تیرها حلب‌کوب شده است. بخش نورگیر روی بام چهار شیب تکیه واقع شده، و دارای خرپا و شیروانی است. 
در تکیۀ کوچک نیز مراسم نخل‌گردانی انجام می‌گیرد. تکیه دارای دو نخل کوچک است که هنگام مراسم با تمثال ائمه و گل و گیاه مزین می‌شوند. یکی از این نخلها در حدود 45 سال پیش ساخته شده، و دیگری قدیمی‌تر است. در روز عاشورا، سادات و جوانان محل نخل را به صحن تکیه می‌آورند و دور صحن می‌گردانند؛ همچنین به گزارش اهالی محل، درگذشته، تکیه دارای تختی بوده که در وسط آن، حوضی با تلمبۀ آب قرار داشته، و هنگام اجرای مراسم روی حوض با تخته‌چوبی پوشانده می‌شده است، اما از حدود 15 سال پیش، تخت تکیه برداشته شده، و امروزه صحن تکیه فاقد تخت است (ورجاوند، 5/ 75؛ تحقیقات). 

مآخذ

بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قم، 1350 ش؛ بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی، تهران، 1380 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، تهران، 1388 ش؛ رضایی، میترا، «نگین شمیران»، خیمه، 1390 ش، شم‍ 75-76؛ سامعی، محمدعلی، تاریخچۀ تکیۀ بزرگ تجریش، ضمیمۀ شم‍ 144 مجلۀ مصاحبه، 1428 ق/ 1385 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، تهران، 1389 ش؛ گزارش ثبتی تکیۀ تجریش، سازمان میراث فرهنگی استان تهران، 1383 ش؛ گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران)، تهران، 1375 ش؛ ورجاوند، پرویز، «تکیۀ امامزاده صالح»، «تکیۀ پایین تجریش»، دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد حاج سیدجوادی، تهران، 1375 ش، ج 5. 

سیما طایفه