باغ ـ دره اوین

باغ ـ درۀ اوین \ bāq-darre-ye evīn\ ، یکی از دره‌های پرآب و اصلی دامنۀ جنوبی توچال. 
باغ‎درۀ اوین که درواقع، مسیر رودخانۀ درکه است، دره‌ای با شیب بسیار تند است که از شمال به جنوب امتداد می‌یابد. این دره از سمت غرب قلۀ توچال و از منطقه‌ای به نام گردنۀ شاه‌نشین یا هومندِ (در گویش محلی به معنای منطقۀ هموار و مسطح) شاه‌نشین آغاز، و در منطقۀ اوین خاتمه می‌یابد. 
رودخانۀ درکه از اوین به سمت جنوب، مسیر نسبتاً همواری دارد و مسیل بزرگ و عمیقی را در طول هزاران سال ایجاد کرده که عرض آن حدود 200 متر و میانگین ژرفای آن حدود 30 متر است، و به جلگۀ ری ختم می‌شود. مسیل یادشده امروزه در حد فاصل اوین و سعادت‌آباد و به موازات بزرگراه شهید چمران است و از غرب این بزرگراه به سمت جنوب ادامه می‎یابد. ادامۀ مسیر این دره در دامنه‌های قلۀ توچال تا دشت ری از مناطق نسبتاً هموار با شیب ملایمی عبور می‌کند. 
سرچشمه‌های باغ‎درۀ اوین یا رودخانۀ درکه در منطقۀ هومند شاه‌نشین دارای دو شاخۀ فرعی است. شاخۀ شرقی این رودخانه از غرب ایستگاه 7 تله‌کابین و از مراتع گردنۀ شهرستانک آغاز می‎شود و در جهت شمال شرق به جنوب غرب، مسیر رودخانۀ کوچک چهل‎چشمه را طی می‎کند و در غربِ محلی به‎نام تخت دره‎ده و منطقۀ پلنگ‌چال به شاخۀ غربی متصل می‌شود. مسیر این شاخه از سرچشمۀ رودخانۀ درکه به‎سبب واقع‎شدن در ارتفاع بیش ‎از 000‘ 3 متر، بسیار سرسبز و باطراوت است، اما مسیر کوهنوردی معینی در آنجا وجود ندارد. 
شاخۀ غربی سرچشمۀ رودخانۀ درکه دارای حداقل 5 شعبۀ فرعی با جهت شمال به جنوب و شمال غرب به جنوب شرق است. همۀ شعبه‌های فرعی این شاخۀ رودخانه در محل پلنگ‌چال با موقعیت جغرافیایی ˚51 و ´22 و ´´30 طول‎ شرقی، و ˚35 و ´52 و ´´10 عرض‎ شمالی در ارتفاع متوسط 900‘ 2 متری به شاخۀ شرقی می‌پیوندند. این دو شاخۀ سرچشمۀ رودخانۀ درکه پس از اتصال به یکدیگر در جهت جنوب ادامۀ مسیر می‎دهند و در فاصلۀ حدود 300 متری جنوب منطقۀ پلنگ‌چال، شعبۀ دیگری از رودخانه به‎نام سیاه‌سنگ از سمت غرب به آن می‌پیوندد؛ محل پیوستن رودخانۀ سیاه‌سنگ به رودخانۀ درکه را دوآب می‌نامند. از سمت غرب ایستگاه شمارۀ 5 تله‌کابین، چند درۀ باریک با طول حداکثر 300 متر، آب چند چشمه را به رودخانۀ درکه می‌رسانند.
رودخانۀ اصلی پس از طی مسیری حدود 900 متر، از منطقۀ دوآب در جهت جنوب، به مزرعه و منطقۀ تخت یوردپلنگ می‌رسد. پس از تخت یوردپلنگ، مسیر رودخانۀ درکه به‎سبب پیشروی کوه کُماچال از شرق به غرب و کوه‌ کازا از غرب به شرق، در موقعیت جغرافیایی ˚51 و ´22 و ´´30 طول ‎شرقی، و ˚35 و ´50 و ´´20 عرض ‎شمالی و ارتفاع متوسط 300‘ 2 متر، تنگ و باریک می‌شود و عبور از آن به سختی صورت می‌گیرد. حدود 200 متر پایین‌تر از این محل، بار دیگر مسیر دره‌ای که رودخانۀ درکه در آن جریان دارد، فراخ‌تر و وسیع‌تر می‌شود و چند دره و چشمه از سمت شرق و چند دره و چشمه، ازجمله چشمۀ کارا، از سمت غرب به رودخانۀ درکه منتهی می‌شوند. مسیر رودخانۀ درکه بار دیگر، در موقعیت جغرافیایی ˚51 و ´22 و ´´30 طول ‎شرقی، و ˚35 و ´48 و ´´15 عرض‎ شمالی و در ارتفاع متوسط 000‘ 2 متری باریک و تنگ شده و هفت‌حوض نامیده می‎شود.
 

رودخانۀ درکه پس از عبور از محل هفت‌حوض، به روستای درکۀ قدیم ــ که امروزه یکی از محله‎های شمیران است ــ می‎رسد و پس ‎از گذشتن از مرکز آن، در مسیر جنوب، از سمت غرب دانشگاه شهید بهشتی (ملی سابق) و شرق زندان اوین عبور می‎کند و به محلۀ مسکونی اوین وارد می‎شود. رودخانۀ درکه از این محل به بعد دیگر شیب تند قبلی را ندارد و از مسیل عمیق و بزرگی به سمت جنوب ادامه می‌یابد. هرچند امروزه رودخانۀ درکه آب فراوان و خروشان سابق را ندارد و آب سرچشمه‌های آن در طول مسیر به داخل منابع ذخیرۀ آب هدایت می‎شود و مورد مصرف مناطق مسکونی قرار می‌گیرد، عمق و وسعت مسیل کنونی رودخانه فراوانی آب آن را در طول تاریخ نشان می‎دهد. 
تنگه‌ای که آب رودخانۀ درکه در آن جریان دارد، از سرچشمه‌های اولیۀ آن (هومند شاه‌نشین) تا روستای درکه، رودخانۀ درکه، و از آن به بعد تا روستای قدیم اوین، باغ‎درۀ اوین نامیده می‌شود. این دره و آب جاری در آن یکی از رودخانه‌های اصلی و دائمی دامنۀ جنوبی البرز مرکزی است و آب آن با ایجاد نهرهای فرعی، به روستاهای ولنجک، زعفرانیه و محمودیه واقع در شرق باغ‎درۀ اوین و آبادیهای عبدل‌آباد و سعادت‌آباد در سمت غرب این ‎دره هدایت می‌شد. امروزه نیز درصدی از آب مصرفی مناطق مسکونی شمال شهر تهران و محله‎های یادشده، از رودخانۀ درکه تـأمین می‌شـود. افزون‎بـرآن، درۀ اوین‎ ـ درکه یکی از مناطق مسکونی خوش‎آب‎وهوای شمیران و از مناطق گردشگری مهم منطقه به‎ شمار می‎رود، اما متأسفانه توجه چندانی به حفاظت محیط ‎زیست و بهداشت محل نمی‌شود.

ناصر پازوکی طرودی