اوشان

اوشان \ ūšān\ ، شهری در رودبار قصران. این شهر در °51 و´32 طول شرقی، و °35 و´54 عرض شمالی در ارتفاع 862‘1 متری از سطح دریا، و در فاصلۀ 15 کیلومتری شمال غرب لشکرک، در محل تقاطع رودخانه‌های فشم و آهار جای دارد. 
در شمال و شمال غربی اوشان دو کوه در مجاورت یکدیگر قرار دارند. کوه سمت شمال حاجیه‌آفتاب‌کوه نام دارد و دامنۀ آن تا محدودۀ شهر فشم نیز ادامه می‌یابد. کوه سمت شمال غربی میان‌کوه خوانده می‌شود و تا شمال روستاهای باغ گل و ایگل کشیده شده است. 
اوشان در دامنۀ یال شرقیِ حاجیه‌آفتاب‌کوه و دامنۀ جنوبی میان‌کوه به عنوان محلی ییلاقی ایجاد گردیده، و در طول زمان و به خصوص از دهۀ 1340 ش با سرعت توسعه یافته، و در امتداد رودخانه‌های نام‌برده به سمت شمال، جنوب و غرب گسترده شده است. سمت شرق شهر اوشان را کوهی بلند و صخره‌ای در بر گرفته است که اورجین نامیده می‌شود. کوه اورجین را دره و مسیل رودخانه‌ای که از روستای امامه آغاز می‌شود و در مجاورت روستای کلوگان به رودخانۀ جاجرود می‌ریزد، از کوه ورجین جدا کرده است. از مجاورت شهر اوشان دره‌ای به سمت شرق و در دل کوه اورجین امتداد می‌یابد. این دره را اهالی منطقه درۀ اُسبول یا اُسپول می‌خوانند. سمت شمال درۀ اسبول چپ‌دره نام دارد و یکی از چراگاههای خوب منطقه به شمار می‌آید. در سمت جنوب درۀ اسبول که چند تپۀ نسبتاً بلند در کنار یکدیگر قرار دارند، به نام «سه خانۀ ‌دیو» شهرت دارد و حکایتهایی در مورد آن نقل می‌کنند که بیشتر به افسانه‌های خیالی شبیه است و واقعیت ندارند. 
برخی معتقدند که بر فراز کوه اورجین یا در محل تپه‌های «سه خانۀ دیو»، آتشکده‌ای برپا بوده که بر تمام منطقه اشراف داشته، و با قلعه‌دختر شهرستانک مرتبط بوده است. اما این گفته با واقعیتهای موجود سازگاری ندارد. هرچند در منطقۀ یادشده، در برخی نقاط قطعاتی محدود و اندک سفالین متعلق به دوره‌های مختلف دیده می‌شود، اما عمدۀ آنها سفالهایی است که می‌تواند متعلق به اقوام کوچنده یا چوپانان محلی و یا مسافران عبوری موقت مثل شکارچیان باشد. شاید این احتمال را نیز بتوان مطرح کرد که به علت کوهستانی بودن منطقه و رسوباتی که هرساله جریانهای سیلابی از خود بر جای می‌گذارند، بقایای بنای آتشکده یا تپه و محوطۀ باستانی در زیر آنها دفن شده باشد. در آن صورت باید در زیر لایه‌های رسوبی دنبال مستندات تاریخی گشت و آن‌گاه دربارۀ صحت و سقم مطالبِ عنوان‌شده اظهارنظر قطعی کرد. 
در سمت جنوب اوشان کوههای بلندی وجود دارد که بخشی از دامنه‌های شمالی آنها در محدودۀ شهری اوشان قرار گرفته است. مهم‌ترین این کوهها از شرق به غرب عبارت‌اند از: سیاه‌آب‌دره، تخت‌کل‌نو و قلعه‌مُرغی که در جنوب آنها قلۀ سیاه‌بند با ارتفاع 297‘ 3 متر هم‌مرز دارآباد است. 
مناطق و مزارع شهر اوشان در حاشیۀ جنوبی رودخانۀ آهار از غرب به شرق به نامهای ماهی‌چال، گوگ‌دره، تنگۀ شنستان، درۀ ریگگ، دیمزار، تنگۀ غلامعلی و تنگۀ آخورین است که به اراضی روستای حاجی‌آباد ختم می‌شود. در سمت شمال رودخانه، بعد از اراضی حاجی‌آباد به ترتیب دروازوک، بیشۀ گلاسلی، محسن‌در، تنگۀ اسبول، معدن اوستا علی‌نقی و بیشۀ علی‌محمد واقع است که به شهر فشم و جادۀ روستای امامه منتهی می‌شود. در سمت غربِ رودخانۀ فشم و به طرف شهر اوشان مناطق تنگۀ کربلایی‌آقا، خَدَرخدا، درسِ پی، تنگۀ آفتاب‌شناسانک، زرده‌ریگ، بورگ، زردکَمَرون، پل زردکَمَرون و «باشگاه بانک سپه» یا دهکدۀ تندرستی جای دارند. در سمت جنوب شهر و در مجاورت بنای کاخ مظفری، مجتمعی تفریحی به نام اردوگاه شهید نامجو وجود دارد که در اختیار سازمان صنایع دفاع است. 
کوههای حدفاصل روستای باغ گل و شهر اوشان در سمت جنوب به نامهای کوه‌خرابه، گوخسون، سیاه‌بند، توس‌ویشه، کوه‌سِرا، تومیکه‌چال و خاکسترچالک؛ و کوههای سمت شرق این شهر و در دو طرف درۀ اسبول به نامهای کلاسله‌ای، نیش‌ویشه یا نیش‌بیشه، محسن‌در، اسبول، تخت‌کاچین، پاییزبندگاه، اسبولک؛ و کوههای سمت شمال و شمال غربی آن، حدفاصل شهر فشم و اوشان تا باغ گل میان‌کوه، اناردارک، چال‌جاهون، اسکشته و تنگ‌چناردر نام دارند. 
حد مرزی شهر اوشان و فشم سه‌راهی امامه است. این نقطه تا مرکز شهر اوشان حدود 300‘2 متر فاصله دارد. گسترۀ شهر اوشان به سمت غرب تا منطقۀ ماهی‌چال امتداد دارد و طول آن بیش از 500‘1 متر است. نقطۀ مرزی شهر اوشان با روستای حاجی‌آباد دروازه‌سنگی یا به قول اهالیِ محل دروازوک (دروازۀ کوچک) نام دارد و فاصلۀ آن با مرکز شهر 600‘1 متر است. 
این شهر دارای 10 محله است: محله‌های اسپرس، نجفی، میرحسینی، طاهری، و خانی (کوچۀ واگردانک) که در سمت غرب شهر اوشان واقع‌اند؛ محلۀ دیمزار که به اطراف کاخ مظفری اوشان گفته می‌شود؛ و محلات حاج‌محمدی، سیف‌اللٰهی، حاتمی، و میرزاحسینی که در حد فاصل مرکز شهر اوشان به سمت شهر فشم قرار دارند. 
بنابر اظهار یکی از اعضای شورای شهر اوشان در 1390 ش، این شهر در تابستان بیش از 300‘1 خانوار، و در زمستان حدود 500 خانوار جمعیت دارد. نام خانوادگی اهالی بومی و اصیل شهر به ترتیبِ کثرت جمعیت شامل نجف اوشانی، خانی اوشانی، سیف‌اللٰهی اوشانی، میر محمد حسینی، حاج‌محمد اوشانی، حاتم اوشانی، آقاطاهری و علی‌عسگری است. بافت قدیم شهر اوشان و خانه‌های قدیمی، مسجد، حسینیه، حمام و دیگر آثار مربوط به تاریخ گذشتۀ اوشان به کلی تخریب و نوسازی شده‌اند. و تنها اثر تاریخی این شهر کاخ مظفری است که در اواخر حکومت قاجار در آنجا احداث شده است. این بنا در مهر ماه 1382 با شمارۀ 390‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. خانۀ تاریخی بسیار ارزشمند دیگری در دامنۀ ارتفاعات سمت شرق شهر اوشان، در جبهۀ غربی و مجاور جادۀ اوشان به فشم و در°51 و ´31 و´´37 طول شرقی، و °35 و ´53 و ´´54 عرض شمالی وجود داشته که خانۀ جعفر پناهی نامیده می‌شده است. در 1380 ش، که مقدمات ثبت آن در فهرست آثار ملی فراهم می‌گردیده است، مالکان آن به محض اطلاع، شبانه آن را تخریب کرده، و از میان برداشته‌اند. در کتاب تهران پایتخت دویست‌ساله آمده است: «آقای گورگیان [از طراحان و معماران مشهور تاریخ معاصر ایران] خانه‌ای را در اوشان طراحی و اجرا کرده است» که احتمال می‌رود خانۀ پناهی همین خانه باشد. خانۀ تاریخی دیگری متعلق به زمان قاجار در محلۀ میر محمدحسینی وجود دارد که در گویش محلی به نام خانۀ «مهله‌آقا» مشهور است. این خانه آسیب زیادی دیده، و بخشهایی از آن در حال تخریب است. 
شهر اوشان هیچ نقش تولیدی یا اقتصادی یا فرهنگی ندارد و صرفاً یک شهر مصرفی است و اغلب ساکنان آن خوش‌نشینان تهرانی‌اند. ادارات و نهادهای موجود در شهر، صرفاً به ارائۀ خدمات شهری و کارهای خدماتی مشغول‌اند. شغل مردم این محل در گذشته کشاورزی و دامداری بود. اکنون بیشتر جوانان این شهر به تهران مهاجرت کرده، و به کارهایی دولتی روی آورده‌اند. شمار محدودی از ساکنان بومی شهر نیز عمدتاً کاسب و مغازه‌دارند. چند باغ گیلاس در گوشه و کنار شهر وجود دارد که محصول اندک آنها صرفاً مصرف داخلی دارد و به بازار عمومی عرضه نمی‌شود. 
آب کشاورزی شهر اوشان از رودخانه‌های آهار و فشم که به زبان محلی آن را رودخانۀ پِشِمی می‌گویند، برداشت می‌شود. آب آشامیدنی مردم شهر از چشمۀ پاچه‌رکا که میان شهرهای اوشان و فشم قرار دارد و نیز از 4 حلقه چاه نیمه‌عمیق تأمین می‌شود. 
اوشان دارای یک مدرسۀ ابتدایی و یک مدرسۀ راهنمایی و خانۀ بهداشت است. مردم شهر اوشان در جریان جنگ تحمیلی دو تن شهید تقدیم میهن کرده‌اند. شهر اوشان مانند دیگر شهرها و روستاهای منطقه به علت گستردگی شهر و جمعیت زیاد و نداشتن تجهیزات و تأسیسات گردآوری و تصفیۀ فاضلاب، یکی از مراکز عمدۀ آلایندۀ آب رودخانۀ جاجرود و محیط زیست منطقه است.

ناصر پازوکی طرودی