امامه

در اطراف بنای جدیدالاحداث امامزاده نور آثار و بقایای گورستانی وجود دارد که به نظر می‌رسد دارای قدمت تاریخی باشد. در جای جای این گورستان آثار حفاریهای غیرمجاز را می‌توان دید. در مجاورت این گورستان درخت سرو کهن‌سالی وجود دارد که عمر آن دست‌کم به بیش از 400 سال می‌رسد. بنای حمام و مسجد تاریخی روستای امامۀ پایین در دهه‌های پس از انقلاب اسلامی تخریب و نوسازی شده‌اند. امروزه (1390 ش) آثار و بقایای دو خانۀ تاریخی مربوط به زمان صفویه و دست‌کم 8 خانۀ متعلق به زمان قاجاریه در امامۀ پایین قابل مشاهده است، اما میزان آسیب وارده به آنها در حدی است که قابلیت مرمت و نگهداری را ندارند. در سطح و پیرامون امامۀ پایین به‌خصوص در نقاطی که آثار حفاری وجود دارد، شواهد فراوانی به‌خصوص سفال را می‌توان مشاهده کرد که حکایت از قدمت این روستا دست‌کم تا دوران نخستین سده‌های اسلامی دارد. 
در فاصلۀ حدود 200 متری شرق امامۀ پایین و در شرق مسیل یا تنگۀ رودخانۀ امامه و در دامنۀ غربی کوه سرگور یا رک زمین که حد فاصل امامۀ پایین و راحت‌آباد واقع است، محلی وجود دارد که اهالی به آن پیر هفت تن می‌گویند. در آنجا 9 درخت سرو که در زبان محلی به آن سول یا سور می‌گویند، برپا ایستاده‌اند. این درختها در حدود اواخر دهۀ 1370 ش غرس شده‌اند. اهالی باور دارند که این هفت تن افراد زاهد و عابدی بودند که کرامات بسیاری داشته‌اند و حکایتهایی از آنها نقل می‌کنند و آن مکان را مقدس می‌شمارند و به درختها دخیل می‌بندند و به آنها متوسل می‌شوند. 
افزون بر این مکان، محل دیگری در فاصلۀ 150 متری شمال غربی روستای امامۀ پایین در مکانی که آنجا را پی دیم یا لَشْتی مِلک می‌نامند و درخت زرشک انبوه و بزرگی در آنجا روییده است، وجود دارد که آن را پیردوزانو می‌نامند و او را فردی پرهیزکار و عارف می‌دانند که از سادات و از یاران امامان معصوم بوده است. افراد روستا این مکان را نیز مقدس می‌شمارند و برایش نذر و نیازها می‌کنند و بر این باورند که اگر کسی خالصانه به او توسل جوید، حتماً حاجتش برآورده می‌شود. البته نسل حاضر روستا همۀ این باورها را نفی و انکار نموده و به آنها به ندرت باور دارند. 
امامۀ پایین نسبت به امامۀ بالا و دیگر روستاهای منطقه توسعه و گسترش کمتری یافته است و خانه‌های جدید اهالی بیشتر در همان محدودۀ کهن ساخته شده‌اند. مهاجران جدید به امامۀ پایین بیشتر در مجاورت جادۀ جدیدالاحداث روستا، یعنی در سمت جنوب شرقی آن ساخت‌وساز کرده‌اند. در گذشته شغل مردم امامۀ پایین دامداری و کشاورزی بود، اما اکنون فقط به کار باغداری اشتغال دارند. عمدۀ محصولات این روستا گیلاس، آلبالو و گردو ست و در حد رفع نیاز خود اقدام به کشت صیفی‌جات می‌نمایند. بیشتر جوانان این روستا به آبادیهای مجاور مهاجرت کرده، و به مشاغل دولتی و خدماتی به‌خصوص نجاری و روکوبی مبل روی آورده‌اند. 
آب آشامیدنی اهالی امامۀ پایین از چشمه‌ای به نام زیارت که در سمت شمال غربی آن و در منطقۀ لشتی ملک واقع است، تأمین می‌شود که با ایجاد سیستم لوله‌کشی به روستا منتقل شده است. آب مورد نیاز کشاورزی نیز از طریق رودخانۀ امامه، قنات و چند چشمه که در درۀ سمت غرب روستا می‌جوشد، تأمین می‌شود. مردم امامۀ پایین افرادی متدین، مؤمن و پایبند به اجرای احکام دینی هستند و در جریان 8 سال دفاع مقدس، 23 شهید تقدیم انقلاب اسلامی ایران نمودند که 5 نفر از آنها متعلق به خانوادۀ افراسیابی بودند. برخی از خانواده‌ها نظیر فناخسرو و سیبی، نیز دو تن شهید تقدیم اسلام کرده‌اند. از شخصیتهای معروف امامۀ پایین در زمان معاصر، حاج سید حسن رزاز بود که از کشتی‌گیران بنام و پیش‌کسوت ایران بود. 

ناصر پازوکی طرودی

تاریخچه

امامه از مناطق مهم ناحیۀ تاریخی قصران به شمار می‌آید (لطفی، 16). ظاهراً نخستین‌بار یاقوت حموی در اوایل سدۀ 7 ق/ 13 م، از قلعۀ تاریخی امامه، با نام قلعۀ انبامه یاد کرده است (1/ 369). این نام به مرور به امامه و یا املای ناصحیح عمامه بدل گشته است (نک‍ : تفضلی، 15-16؛ برای رسم‌الخطهای مختلف، نک‍ : اعتمادالسلطنه، خیرات ... ، 1/ 69، روزنامه ... ، 124؛ سردارظفر، 268). این آبادی در گذشته به‌سبب وسعت دره و محصوربودن در کوههای مرتفع و راههای سخت‌گذر، پناهگاهی مناسب محسوب می‌شد؛ ازاین‌رو، بیشتر مقر حاکمان قصران داخلی بوده است (تفضلی، 20). اهمیت این آبادی بیشتر به سبب وجود همان قلعۀ انبامه در آن بوده است؛ این قلعه ظاهراً به دست مازیار ــ آخرین امیـر از امرای قارن وندان طبرستان در سدۀ 3 ق/ 9 م ــ بنا شـده است (کریمـان، 1/ 432). ایـن فرضیه را این نوشتۀ ابن‌اسفندیار که مازیار برای نظارت و تسلط بر گذرگاههای کوهستانی ناحیۀ طبرستان و دماوند، قلعه‌هایی را در سراسر آن نواحی برپا داشته بود، تأیید می‌کند (ص 211؛ ملحقات ... ، 152). 
در 587 ق اردشیر بن حسن، از امرای اسپهبدیۀ طبرستان با سپاهیانی آهنگ قلعۀ امامه کرد، اما با پایداری محافظان قلعه روبه‌رو شد. اردشیر قلعه را به محاصره درآورد و کار را بر مدافعان قلعه تنگ کرد و سرانجام 30 مرد از میان سپاهیان او با ترفند از دیوار قلعه بالا رفتند و آن را به تصرف درآوردند و عادل، حاکم قصران را که در قلعۀ استوار امامه مستقر بود، به همراه زن و فرزندان کشتند و سر بریدۀ عادل را از کاه پر کرده، به مدت یک‌سال بر دروازۀ قصران آویختند (همان، 155-156). 
در امامه قطعه‌های سفالین بسیاری کشف شده که متعلق به سده‌های 7 و 8 ق است. این سفالها حکایت از رونق زندگی و فراوانی جمعیت در دوره‌های گذشته به‌خصوص دوران اسماعیلیه دارد؛ دورانی که اسماعیلیان بیشتر مناطق کوهستانی البرز مرکزی، از ناحیۀ قومس تا الموت و قزوین را در اختیار داشتند، قلعۀ امامه یکی از پایگاههای مهم آنان به شمار می‌رفت (پازوکی، 1/ 323؛ تفضلی، 40). در 832 ق محمد بن نوپاشا از سپهسالاران اشکور مازندران که قصد تسخیر قلعۀ شمیران را داشت، در سر راه خود قلعۀ امامه را تصرف کرد (مرعشی، 157). 
آبادی امامه در دورۀ قاجار جزو بلوک لواسان بود (مهندس، 70؛ اعتمادالسلطنه، همان، 124-125). در دورۀ ناصرالدین شاه آبادی امامه به آن سبب که انیس‌الدوله، سوگلی ناصرالدین شاه از اهالی آنجا بود، از توجه خاصی برخوردار گردید و شاه قاجار بیشتر تابستانها برای تفرج به آنجا می‌رفت. اعتمادالسلطنه که در یکی از این سفرها به تاریخ شوال 1298 همراه ناصرالدین شاه بود، گزارشی از آن سفر و وضعیت امامه در آن روزگار را به دست داده است ( مرآة البلدان، 2/ 156، 1162، 3/ 1579). 
به نوشتۀ او آبادی امامه در دورۀ فتحعلی‌شاه از تیول فتح‌الله میرزا شعاع‌السلطنه، و پس از فوت وی این تیول متعلق به شعاع‌السلطنۀ دوم ــ فرزند فتح‌الله میرزا ــ بوده است. بقعۀ امامزادگان شاهزاده حسین و نور در آنجا به دست انیس‌الدوله مرمت شده است. همچنین اعتمادالسلطنه از وجود 3 طایفه به نامهای گرجی، نوری و مازندرانی که مشهور به کسایی بودند، خبر می‌دهد. به نوشتۀ اعتمادالسلطنه و به نقل از اهالی آبادی امامه، افغانها در سدۀ 12 ق به هنگام انقراض سلسلۀ صفویه به این آبادی یورش بردند و بسیاری را از دم تیغ گذراندند. برخی از اهالی این آبادی به مازندران گریختند، و پس از پایان فتنۀ افغانها به آبادی خود بازگشتند (نک‍ : روزنامه، 123-126). 
در 1304 ق عارف خان افندی، معتمدالسلطان و مترجم زبان ترکی عثمانی در دربار ناصرالدین شاه به دستور اعتمادالسلطنه گزارشی دقیق در باب آبادی، قلعه و همچنین آثار تاریخی و مذهبی امامه ارائه کرده است. عارف افندی در بخش نخست این گزارش به جغرافیای امامه پرداخته است. به نوشتۀ او این آبادی در آن زمان دارای 3 مسجد، 2 حسینیه، 2 حمام و 140 باب خانه ــ متعلق بـه اعیان این آبـادی ــ بوده و جمعیتی حدود 700 تن داشته است (ص 1130؛ نیز نک‍ : ه‍ د، امامه، قلعه؛ شاهزاده حسین، امامزاده؛ نور، امامزاده). 
کمال‌الملک، نقاش برجستۀ ایرانی در 1304 ق که در یکی از سفرهای تابستانی ناصرالدین شاه همراه او به امامه رفته بود، در تابلویی منظره‌ای عمومی از امامه را به تصویر کشیده است. امروزه ایـن تـابلو در کاخ ـ موزۀ گلستان نگهداری می‌شود (تفضلی، 10، 25، 26). در 1334 ش جاده‌ای ماشین‌رو به امامه کشیده شد که سبب رونق بیشتر آن گردید. در ابتدا این جاده با بودجۀ دولت و کمک و مشارکت اهالی امامه ساخته شد و فقط تا مرکز آبادی امامۀ بالا می‌رسید؛ اما چند سال بعد این جاده ادامه یافت و از طریق باغ تنگه و راحت‌آباد و ناصرآباد به گلندوک و لشکرک متصل گردید (همو، 27- 28). 
در سرشماری 1385 ش مرکز آمار ایران، امامۀ بالا حدود 675 تن و امامۀ پایین حدود 72 تـن جمعیت داشت («درگاه ... »، بش‍‌ ). از بناهای تـاریخی ـ فرهنگی آبادیهای امامه می‌توان به بقعۀ امامزاده شاهزاده حسین و قلعۀ امامه در امامۀ بالا و به امامزاده نور در امامۀ پایین اشاره کرد (پازوکی، عارف افندی، همانجاها). 

مآخذ

ابن اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1340 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، خیرات حسان، ادارۀ انطباعات، 1304 ق؛ همو، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، مرآة البلدان، به‌کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ پازوکی طرودی، ناصر، آثار تاریخی شمیران، تهران، 1382 ش؛ تفضلی، ابوالقاسم، روستای امامه و انیس‌الدوله، تهران، 1363 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ سردار ظفر بختیاری، یادداشتها و خاطرات، تهران، 1362 ش؛ عارف افندی، «وضع طبوگرافی قریۀ امامه»، کراسة المعی، به کوشش غلامحسین افضل الملک المعی، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورا، شم‍ 221‘18؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1356 ش؛ لطفی، سهند، امامزاده قاسم «دزج بالا» یا «بالادژ»، تهران، 1386 ش؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1364 ش؛ ملحقات تاریخ طبرستان (نک‍ : هم‍ ، ابن‌اسفندیار)؛ مهندس، محمد، «جغرافیای درۀ رودبار قصران»، به کوشش حسین کریمان، میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، دفتر 3، قم، 1375 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Amar, www.amar.org.ir/ nofoos 1385/ default.aspx? tabid=s49 & agent Type=view & Property ID=1483. 
حسن موسوی‌زاده