انجمن خوشنویسان ایران، مجتمع فرهنگی-هنری

انجمن خوش‌نویسان ایـران، مجتمع فـرهنگی ـ هنری \ mojtamaʾ-e farhangī-honarī-ye anjoman-e xoš-nevīsān-e īrān\ ، مجتمعی واقع در محلۀ دزاشیب، خیابان شهید کبیری، خیابان کریمی (بوعلی)، خیابان سلیمی. 
مجتمع فرهنگی ـ هنری انجمن خوش‌نویسان در خیابان دزاشیب که شعبه‌ای از انجمن خوش‌نویسان ایران است، مرکزی برای برگزاری کلاسهای آموزشی، نمایشگاههای آثار هنرمندان خوش‌نویس و تذهیب‌کار، و جلسات مدیران انجمن و استادان خوش‌نویسی است. در این مجتمع واحدهای اداری، فضاهای آموزشی، و فروشگاهی برای عرضۀ ابزارها و وسایل مورد نیاز هنرمندان وجود دارد. واحد اداری، چند کلاس و فروشگاه مجتمع در ضلع جنوب غربی زمین، مجاور در ورودی مجتمع قرار دارد. در واحد اداری، ارزشیابی و تصحیح اوراق امتحانیِ 250 شعبۀ انجمن خوش‌نویسان در سراسر کشور انجام می‌گیرد. همچنین جلسات شورای عالی انجمن در این مکان برگزار می‌شود. 
دفتر تذهیب که در ساختمان مرکزی (چلیپا) انجمن خوش‌نویسان قرار دارد، از دیگر بخشهای این مجموعه است. همچنین در سالهای گذشته نگارخانه‌ای با نام «شیرین» در این ساختمان به فعالیت می‌پرداخته است.

علی‌محمد مرادیان‌منفرد

پیشینه و معماری بنا

باغ و ساختمان کنونی انجمن خوش‌نویسان ایران (واحد شمال) در گذشته خانۀ حسین علاء ملقب به معین‌الوزرا از رجال سیاسی اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی بوده است (بامداد، 1/ 401). این باغ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدتی به‌صورت متروکه رها شده بود، اما پس از چندی در اختیار کمیتۀ انقلاب قرارگرفت و در سالهای جنگ عراق با ایران، مهاجران جنگ تحمیلی در آن اسکان داده شده بودند. این باغ در اواخر دهۀ 1360 ش به تملک شهرداری تهران درآمد. 
بنای ساختمان انجمن خوش‌نویسان در عرصه‌ای به وسعت تقریبی 700‘4 مـ2 قرار دارد. براساس گزارشهای شفاهی، عرصه در ابتدا وسعت بیشتری در حدود 000‘10 مـ2 داشت، اما بعدها بخشی از جبهۀ شرقی آن منفک، و به مجتمع مسکونی تبدیل شد. عرصه هم‌اکنون به‌صورت زمینی غیرمنتظم است که در راستای شمالی ـ جنوبی استقرار یافته، و از جبهه‌های شرقی، غربی و شمالی به املاک مجاور محدود شده است. بنای اصلی خانه موسوم به چلیپا که هم‌اکنون (1388 ش) به‌عنوان ساختمان اصلی انجمن مورد استفاده قرار می‌گیرد، در جبهۀ شمالی عرصه واقع شده است و ساختمان دیگری به‌عنوان بخش اداری در جبهۀ جنوب غربی محوطه قرار دارد. گفته می‌شود که بنای اصلی در وضعیت اولیه، در میان باغ قرار داشته، و به مرور زمان با کم شدن مساحت عرصه، اکنون در حاشیۀ شمالی آن واقع شده است. 
ساختمان اصلی به‌سبب فرسودگی و آسیبهای ناشی از آتش‌سوزی، در فاصلۀ سالهای 1374-1376 ش توسط شهرداری تهران مرمت و بازسازی شد. در این عملیات، ضمن مرمت و استحکام‌بخشی بناهای محوطه، فضاهای داخلی نیز به‌منظور کاربری جدید تغییراتی یافت. عرصه با الهام از الگوی باغ ایرانی سامان‌دهی و کرت‌بندی و جوی‌بندی گردید و فضای دیگری ملهم از باغهای ژاپنی در شمالی‌ترین نقطۀ آن (پشت ساختمان اصلی) ایجاد شد. همچنین یک فضای خدماتی به‌عنوان رستوران در جبهۀ جنوب شرقی باغ احداث گردید. پس از اتمام عملیات مرمتی، این مجموعه به صورت اجارۀ 20ساله با کاربری فرهنگی در اختیار انجمن خوش‌نویسان ایران قرار گرفت. 
ورودی مجموعه در جبهۀ جنوبی عرصه واقع است. تمرکز باغ بیشتر در قسمت میانی و جبهۀ شرقی عرصه است و نیمۀ غربی آن به بخش اداری و خیابانِ منتهی به ساختمان اصلی اختصاص یافته است. کرتهای باغ غیرمنتظم است و محورهای آب نیز به تبعیت از آنها غالباً به‌صورت مورب اجرا شده است و از میانِ کرتها می‌گذرد. دو حوض مربع‌شکل متقارن نیز در مقابل ساختمان اصلی وجود دارد. آب مورد نیاز باغ در گذشته از طریق قنات تأمین می‌شد، اما گفته می‌شود که در حال حاضر این قنات بیرون از باغ قرار گرفته است و آب آن هرز می‌رود. 
ساختمان اصلیْ بنایی دوطبقه با نمای آجری است. در ساخت بنا آجر، تیر چوبی و ملاط آهک به کار رفته، و پوشش آن نیز به‌صورت شیروانی اجرا شده است. نمای بنا ساده و فاقد تزیینات خاص است، اما رواق طبقۀ همکف و طرح بازشوها در نمای اصلی (جنوبی) از زیباییهای بصری آن به شمار می‌رود. بازشوها در ابتدا تزیینات معرق‌کاری زیبایی در قسمت کتیبۀ بالای درها و پنجره‌ها داشته که با شیشه‌های رنگی آذین شده بوده است. در بازسازی این مجموعه به جای پنجره‌های سابق که به‌سبب فرسودگی ناکارآمد شده بودند، بازشوهای چوبی جدیدی، ملهم از معماری ساسانی، طراحی و نصب گردید و شیشه‌های رنگی سه‌بعدی مدرن (اثر فریده لاشایی) نیز جایگزین شیشه‌های قدیمی شد (جواهریان، 34). 
ساختمان اصلی (چلیپا) بر محور طولی و در راستای شرقی ـ غربی استقرار یافته است. محور تقارن بنا یک راهرو مرکزی در امتداد شمالی ـ جنوبی است که در دو طرف آن، دو اتاق قرار دارد. نور داخلی اتاقها توسط پنجره‌هایی در ضلع جنوبی تأمین می‌شود. همچنین در منتهاالیه شرقی و غربی این ضلع، دو اتاق کوچک قرار دارد که دسترسی به آنها از رواق جنوبی صورت می‌گیرد. در جبهه‌های شمال شرقی و شمال غربیِ بنا نیز دو اتاق دیگر قرار دارد که از جبهۀ شرقی و غربی قابل دسترسی‌اند. ارتباط با طبقۀ فوقانی از طریق پلکانی واقع در انتهای راهرو مرکزی فراهم شده است که از پاگرد، به دو بازوی شرقی و غربی منشعب می‌شود. همچنین در پاگرد، پنجره‌هایی تعبیه شده است که افزون بر تأمین نور کافی، امکان دید فضای باغ پشتی بنا را نیز فراهم می‌کند. 
فضای داخلی طبقۀ دوم در کل متشکل از 6 اتاق بزرگ است که در اطراف دو راهرو افقی و عمودی واقع شده‌اند. پس از پلکان، در ابتـدا راهـرو شرقی ـ غربـی کوچکی به‌عنوان فضای مکث و تقسیم قرار دارد که در دو طرف آن، دو اتاق بزرگ واقع شده، و راهرو مرکزی بر آن عمود شده است. در دو طرف راهرو مرکزی نیز دو اتاق قرار دارد که هرکدام توسط یک درِ میانی به اتاق دیگر مرتبط شده‌اند. نور اتاقها توسط پنجره‌هایی که به محوطۀ باغ و ایوان جنوبی بازمی‌شوند، تأمین می‌گردد، اما در طبقۀ همکف، فضای داخلی به‌ویژه بخشهای واقع در نیمۀ شرقی بنا به‌سبب وجود مجتمع مسکونی همسایه از نور کافی برخوردار نیست. 
نمای اصلی بنا در جبهۀ جنوبی آن قرار دارد. این نما از رواقی با ستونهای قطور آجری در طبقۀ همکف و ایوانی با 10 ستون مدور در طبقۀ دوم تشکیل شده است. گفته می‌شود که ستونهای ایوان در وضعیت اولیه چوبی و ساده بوده‌اند، اما در طی عملیات بازسازی، با اندود گچ و رنگ و تزییناتی در قسمت سرستون اجرا شده‌اند. در منتهاالیه نمای شرقی یک ردیف پلکان، و در منتهاالیه نمای غربی رواقی کوچک با 4 ستون آجری قرار دارد. نمای داخلی بنا ساده و فاقد تزیینات است، اما در بازسازیهای اخیر تلاش شده است تا با ایجاد تمهیداتی ازجمله آجرفرش‌کردن کف و کارگذاری شیشه‌های طرح‌دار در پنجره‌ها، عناصری از هنر ایرانی در فضای داخلی نمایش داده شود. 
بخش اداری انجمن در دو ساختمان متمرکز شده که در راستای شمالی ـ جنوبی قرار دارند و توسط یک حیاط‌خلوت از یکدیگر جدا شده‌اند. ساختمان جنوبی دوطبقه و ساختمان شمالی یک‌طبقه است. هر دو ساختمان دارای نمای آجری هماهنگ با نمای ساختمان اصلی‌اند. حیاط نیز در بخش میانی حوض کوچکی دارد. در نقطۀ مقابل بخش اداری (جبهۀ جنوب شرقی)، ساختمان رستوران به‌صورت بنایی هشت‌ضلعی دیده می‌شود که روی سکویی به ارتفاع تقریبی 1 متر استقرار یافته است. بدنۀ این ساختمان با کاشیهای هفت‌رنگ تزیین، و سقف آن به‌صورت شیروانی اجرا شده است. 

مآخذ

بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ جواهریان، فریار، «بازسازی و گسترش خانۀ علاء برای استفادۀ انجمن خوش‌نویسان ایران»، معمار، تهران، 1378 ش، شم‍ 5؛ محمدی، امیـرحسین (مسئول مجتمع فرهنگی ـ هنری انجمن خوش‌نویسان ایران، واحد شمال)، مصاحبه با مؤلف. 

سیما طایفه