البرز مرکزی

البـرز مـرکـزی \ alborz-e markazī\ ، ‌منطقه‌‌ای حفاظت‌شده واقع در میان استانهای تهران، البرز و مازندران. 
این منطقه با وسعت 826‘398 هکتار، در 1346 ش، برپایۀ مصوبۀ شورای عالی شکاربانی و نظارت بر شکار به‌ عنوان منطقۀ حفاظت‌شده شناخته شد. 768‘ 295 هکتار از این منطقه در استان مازندران، 909‘ 38 هکتار در استان تهران، و 149‘ 64 هکتار آن در استان البرز جای دارد. منطقۀ حفاظت‌شدۀ البرز مرکزی به دلیل وضعیت طبیعی، موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به پایتخت، مورد توجه پادشاهان و درباریان در عهد قاجار و پهلوی بوده، و دهها کاخ و عمارت، اردوگاه، تفرجگاه، استراحتگاه و شکارگاههای بزرگ و کوچک در آن احداث شده است.
البرز مرکزی با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی به دو بخش شمالی و جنوبی کاملاً مجزا تقسیم می‌شود: 
بخش وسیعی از شیب شمالی این منطقه در محدودۀ جغرافیایی حوضۀ خزری واقع شده، و دارای رطوبت و بارندگی فراوان، و پوشیده از جنگلهای انبوه هیرگانی است؛ نواحی وسیعی از شیبهای جنوبی آن نیز که در محدودۀ جغرافیایی ایرانی ـ تورانی، در استان تهران قرار گرفته، از رطوبت کمتری برخوردار است. این بخش از البرز مرکزی دارای پوشش گیاهی کم‌پشت و درختچه‌های پراکنده است. 
البرز مرکزی از لحاظ پوشش گیاهی از ذخیره‌گاههای ژنتیکی ایران به ‌شمار می‌رود؛ شمار گونه‌های گیاهی این منطقه حدود 100‘1 گونه است که بیشتر آن را گندمیان، بوته‌زارها، گراسها، درختچه‌ها و درختان تشکیل می‌دهند. از مهم‌ترین این گونه‌ها می‌توان به ارس، توس، گون، درمنه، گل گندم البرزی، کاسنی، توسکا و زبان گنجشک اشاره کرد. پوشش گیاهی بخش شمالی البرز مرکزی عموماً درخت، درختچه و از انواع گونه‌های مدیترانه‌ای است. 
حیات وحش منطقۀ البرز مرکزی نیز به سبب تنوع شرایط اقلیمی و ویژگیهای خاص اکولوژیکی (زیست‌محیطی) و توپوگرافی، از گوناگونی خاصی برخوردار است. شرایط مساعد برای زیست انواع جانوران در این گستره سبب تداوم حیات آنها در طول صدها سال گذشته شده است. از این‌رو، بر اساس مطالعات انجام‌گرفته و نتایج به ‌دست آمده در منطقۀ حفاظت‌شدۀ البرز مرکزی، 48 گونۀ پستاندار نظیر خرس قهوه‌ای، مرال، قوچ و میش، کَل و بز، شوکا، گرگ، گراز، روباه، شغال، پلنگ و گربۀ جنگلی، 156 گونۀ پرنده مانند قرقاول، کبک، کبک دری، انواع گنجشک سانان، سِسْکها و پرندگان شکاری، 26 گونۀ خزنده، ازجمله افعی قفقازی، افعی البرزی، تیرمار خراسانی و لوس‌مار و 7 گونۀ دوزیست و 17 گونۀ ماهی شناسایی گردیده‌اند. 
از جاذبه‌های منطقۀ کوهستانی البرز مرکزی، منابع عظیم آب، رودخانه‌های بزرگ و کوچک و صدها چشمۀ پرآب است که پس از تغذیۀ بسیاری از شاخه‌های فرعی، به سوی دشتها و دره‌ها سرازیر می‌شوند. وجود دهها برکه، جنگل، مرتع و نیز فراوانیِ منابع طبیعی با ارزش، از جاذبه‌های دیگر این منطقه به‌ شمار می‌روند. 
مسیر رودخانۀ کرج از مجاورت شهر کرج تا دریاچۀ سد امیرکبیر و مناطقی مانند نساء، گچسر، دیزین تا نزدیکی تونل کندوان، محور دیزین به شهرستانک و کاخ ناصرالدین شاه در محدودۀ روستای شهرستانک و بنای قلعه‌دختر آنجا از مناطق تاریخی و دیدنی این منطقه‌اند که پیوسته مورد توجه گردشگران و طبیعت‌گردان بوده است. 
از نکات مهم و قابل توجه و مطالعه در محدودۀ البرز مرکزی، موضوع زیست‌بوم جوامع عشایری منطقه از لحاظ تاریخی و جامعه‌شناسی جوامع کوچرو در طول سده‌های متمادی است که همچنان تداوم دارد. تقریباً بیشتر جوامع عشایریِ دامدار ــ که زمستان را در قشلاق و مناطق کویری سپری می‌کنند ــ در ایام تابستان به بلندیها و ارتفاعات البرز کوچ می‌کنند؛ آنان دوران ییلاق خود را در آنجا سپری، و احشام خود را در مراتع وسیع آن نواحی تعلیف می‌کنند و حدود نیمی از ایام سال را در آنجا می‌گذرانند.

ناصر پازوکی طرودی