اقدسیه

اقدسیه \ aqdasiy(yy)e\ ، سابقاً روستایی به نام حصارملّا و امروزه محله‌ای در منطقۀ 1 شهرداری تهران. این روستا به سبب آب و هوایی مطبوع مورد توجه ناصرالدین شاه قاجار بوده، و از تفرجگاههای وی به شمار می‌آمده است (روزنامه ... ، 1/ 161، 393). بعدها ناصرالدین شاه در اراضی حصارملّا باغی و عمارتی برپا داشت و آن را به نام یکی از همسران خود زبیده خانم ملقب به امینه‌اقدس، اقدسیه خواند (ستوده، 1/ 15-16؛ طباطبایی، 18). امینه‌اقدس که در گذشته از کنیزان ناصرالدین شاه بود با ترفندهایی خاص، خود را در دل شاه جای داد و بعداً به‌عنوان یکی از زنان محبوب و مورد توجه شاه درآمد. امینه‌اقدس در 1302 ق به طور نامعلومی نابینا شد و در 28 ذیحجۀ 1311 درگذشت (اعتمادالسلطنه، المآثر ... ، 1/ 567، روزنامه ... ، 399؛ بامداد، 2/ 50). 
ظاهراً در شرح بنای باغ و عمارت اقدسیه در منابع دورۀ قاجاریه مطلبی وجود ندارد، اما اعتمادالسلطنه در خاطرات خود به دفعات از این باغ به‌عنوان ییلاق ناصرالدین شاه یاد کرده، و گاهی نیز آن را گردشگاهی کوچک و جدیدالاحداث معرفی نموده است (همان، 9، 14، 17- 18). 
در 1290 ق ناصرالدین شاه ادارۀ عمارات و باغ اقدسیه را به اعتمادالسلطنه واگذارد (همو، مرآة ... ، 3/ 1742). در آن دوره جادۀ اقدسیه از شمال سلطنت‌آباد (پاسداران فعلی) به جنوب اقدسیه امتداد می‌یافت و راه دیگری نیز از ازگل به اقدسیه می‌گذشت (معتمدی، 356). همچنین اقدسیه بر سر راه تهران به مازندران قرار داشته است. ناصرالدین شاه در 20 شعبان 1292 در طی سفر دومش به مازندران، در قصر ییلاقی خود در اقدسیه توقف کرد و سپس در 24 شعبان راهی اوشان شد (اعتمادالسلطنه، همان، 3/ 1768؛ ناصرالدین شاه، 21). 
پس از آنکه اقدسیه مورد توجه ناصرالدین شاه قرارگرفت، رجال دربار و اعیان دولت هم به فکر افتادند که در آن منطقه خانه یا باغی برای خود اختیار کنند. یکی از آنان کامران‌میرزای نایب‌السلطنه، فرزند سوم ناصرالدین شاه بود که به انحای گوناگونی می‌کوشید تا بر قسمتی از اراضی اقدسیه دست بیندازد (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : اعتمادالسلطنه، روزنامه، 132). مجلس شورای ملی در مصوبۀ 22 شهریور 1304 در آخرین روزهای سلطنت قاجارها باغ و عمارت اقدسیه را به محمدحسن میرزا، ولیعهد احمد شاه، واگذار کرد تا از منافع آن به‌عنوان حقوق خود بهره ببرد (هدایت، 367). 
با برافتادن سلطنت قاجارها، اقدسیه در دورۀ رضا شاه به محل اردوی تابستانی دانشجویان دانشکدۀ افسری بدل شد ( فرهنگ ... ، 1/ 17؛ کریمان، 1/ 490؛ بلاغی، 22). در 29 مرداد 1320، رضا شاه برای دادن گواهی‌نامه به دانشجویان این دانشکده، بدانجا رفت و آخرین نطق خود را به‌عنوان شاه ایران در این محل ایراد کرد (صدیق، 3/ 15-16؛ معتمدی، 338). عمارت کلاه‌فرنگی واقع در مرکز باغ اقدسیه نیز محل زندگی فرمانده دانشکدۀ افسری بود. 
در سرشماری 1335 ش، روستای اقدسیه دارای 61 تن جمعیت بود ( گزارش ... ، 1). این روستا در اوایل دهۀ 1340 ش با رشد کالبدی شهر تهران، به آن متصل شد و امروزه جزو محله‌های شمالی این کلان‌شهر به شمار می‌آید (محمودیان، 160). در محلۀ اقدسیه دو رشته قنات وجود دارد: قنات اقدسیه که مظهر آن در محلۀ نیاوران واقع است. مالک این قنات ادارۀ مهندسی ارتش، عمق مادرچاه آن 40 متر، و طول آن 800 متر است. قنات دیگر، قنات اقدسیۀ باقلازار که مظهر آن در خاور اقدسیه، محل مادرچاه آن در باختر بیدستان، و طول آن 000‘ 3 متر است. این قنات در مسیر محله‌های کوهپـایه ـ احتسابیه و خاور اقدسیه جریان دارد (مالکی، 156، 174). محلۀ اقدسیه که امروزه جزو محله‌های اعیان‌نشین شهر تهران است از شمال به دارآباد، از جنوب به اراج، از باختر به کاشانک و از خاور به حدیقه محدود است (نقشه ... ، شم‍ 301). دانشکدۀ علوم پزشکی بقیةالله، دانشکدۀ نیروی زمینی ارتش و مجتمع صنعتی شهید شاه‌آبادی وابسته به صنایع دفاع در اقدسیه واقع‌اند (طباطبایی، 18). 

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1368 ش؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ روزنامۀ ایران، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1374 ش؛ ستوده، منـوچهر، جغرافیـای تاریخی شمیران، تهـران، 1371 ش؛ صديق، عیسى، یادگار عمر، تهران، 1353 ش؛ طباطبایی، محمدهادی و دیگران، تهران 100، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، دایـرۀ جغرافیـای ستـاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( كوهسران)، تهران، 1356 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران: مطالعۀ موردی قنوات در تهران، تهران، 1384 ش؛ محمودیان، علی‌اکبر، نگاهی به تهران از آغاز تا کنون، تهران، 1384 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ مازندران، به‌کوشش هارون وهومن، تهران، 1383 ش؛ نقشۀ راهنمای منطقۀ 1 تهران، گیتاشناسی، تهران، 1377 ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344 ش. 

حسن موسوی‌زاده