اسناد انقلاب اسلامی، مرکز

اسناد انقلاب اسلامی، مرکز \ markaz-e asnād-e enqelāb-e eslāmī\ ، نهاد بررسی و تدوین‌کنندۀ تاریخ انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن (بنیادنهاده‌شده در 1360 ش در تهران). ایـن مرکز نهـادی است فرهنگی ـ پژوهشی با شخصیت حقوقی مستقل و غیرانتفاعی، برای آشناساختن نسلهای معاصر و آیندۀ جهان اسلام با ریشه‌ها و ماهیت انقلاب اسلامی ایران («اساسنامه ... »، 1). 
پس از شهادت شماری از مردم جهرم، مشهد و رفسنجان در تیر 1357 به دست نیروهای نظامی حکومت پهلوی، امام‌خمینی (ره) در پیامی یادآور شد که از هم‌اکنون کسانی باید تاریخ انقلاب اسلامی را بنویسند، چه‌بسا مسائلی امروز برای شما روشن باشد، اما برای نسل آینده مفهوم نباشد (روحانی، 5). در 1360 ش، پس از تغییریافتن مطالب کتابهای درسی، مطالبی دربارۀ روحانیان دورۀ مشروطیت در کتابهای تاریخ دبیرستانی نوشته شد که حمید روحانی (نویسندۀ کتاب نهضت امام‌خمینی) بدان اعتراض کـرد. او نـامه‌ای بـه امـام‌خمینی (ره) نـوشت و امـام (ره) نیـز گروهی ــ ازجملـه آیت‌الله خامنـه‌ای ــ را بـرای بـررسی این مسئله تعیین کرد. گروه به این نتیجه رسید که برای تدوین‌کردن تاریخ انقلاب اسلامی، لازم است تا مرکزی تأسیس شود؛ ازاین‌رو، حمید روحانی را مأمور تشکیل آن کرد و فعالیتهای مرکز از 1361 ش آغاز شد (حسینیان). امام‌خمینی (ره) در 1367 ش، باز در نامه‌ای خطاب به حمید روحانی، ضمن قدردانی از کوششهای وی و همکارانش، نارضایتی خود را از انتشار تاریخهای غیرمستند از سوی «وابستگان به شرق و غرب» ابراز کرد، و بر نگارش تاریخی واقعی و مستند، و پیگیری جدی‌تر وظیفۀ گردآوری همۀ اسناد تأکید ورزید. بر این اساس، از آن تاریخ، مرکز عملاً به نهاد گردآوری و نگاهداری همۀ اسناد مربوط به انقلاب اسلامی ایران تبدیل شد (نک‍ : «درباره ... »، بش‍‌ ). 
این مرکز زیر نظر هیئت امنا و با رهنمود ولی فقیه اداره می‌شود («اساسنامه»، 10). تاکنون برای مرکز دو دوره هیئت امنا تعیین شده است: یک دوره از 1361 تا 1374 ش، که حمید روحانی، مهدی کروبی و فاطمۀ کروبی اعضای آن بودند؛ دورۀ دیگر از 1374 ش تاکنون، که مصطفى پورمحمدی، حمید روحانی و روح‌الله حسینیان در هیئت امنای آن عضویت دارند (حسینیان). 
مرکز اسناد انقلاب اسلامی از 6 معاونت تشکیل می‌شود: 1. پژوهشی، 2. اطلاع‌رسانی، 3. تاریخ شفاهی، 4. انتشارات، 5. اداری و مالی، و 6. خودکفایی. 
معاونت پژوهشی مسئول شاخۀ پژوهشهای تاریخی است. این معاونت هر سال موضوعهایی را اعلام می‌کند، و پژوهشگران را به پژوهش دربارۀ آن موضوعها فرامی‌خواند («درباره»، بش‍ ؛ خواجه‌سروی، مصاحبه). 
معاونت اطلاع‌رسانی با واحدهای تابع خود، وظیفۀ تهیه، گردآوری، سازمان‌دهی و نگاهداری اسناد و مدارک مربوط به فعالیتهای مرکز را به عهده دارد («درباره»، بش‍‌ ). تاکنون نزدیک به 4 میلیون برگ سند سیاسی، نظامی و امنیتی رژیم پهلوی از وزارت اطلاعات، وزارت امور خارجه، نیروهای مسلح و نهادهای دیگر گردآوری شده است (خواجه‌سروی، «مسیرها ... »، 14) که کهن‌ترین اسناد آن مربوط به اوایل کار پهلوی اول (1300 ش) است. این اسناد در موارد مقرر، به‌صورتهای کتبی، تصویری، دیداری و شنیداری، در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد («آشنایی ... »، 66). هر سال نیز دهها هزار برگ سند به مرکز منتقل می‌شود. واحدهای کتابخانه، رایانه و اینترنت نیز از زیرمجموعه‌های معاونت اطلاع‌رسانی‌اند. کتابخانۀ مرکز دارای 40 هزار عنوان کتاب در حوزۀ سیاست و تاریخ معاصر، و نیز دورۀ روزنامه‌ها و مجله‌های فارسی است. واحد رایانه و اینترنت، گذشته از وظیفۀ پشتیبانی شبکه‌های رایانه‌ای مرکز، در زمینۀ دسترسی به اسناد از طریق اینترنت هم همکاری دارد («درباره»، بش‍‌ ).
معاونت تاریخ شفاهی مسئول شناسایی کسان و گفت‌وگو با آنانی است که به‌گونه‌ای در فرایند انقلاب اسلامی فعالیت داشته‌اند، یا اطلاعات آنها از تاریخ انقلاب ثبت‌نشده و شفاهی است. این معاونت تاکنون (1390 ش) هزاران ساعت گفت‌وگو انجام داده، و آنها را ثبت، و ضبط کرده است (همانجا). 
معاونت انتشارات از 1374 ش آغاز به کار کرد (خواجه‌سروی، همانجا). این معاونت پژوهشهای به‌پایان‌رسیده در معاونت پژوهشی مرکز را به‌صورت کتاب منتشر می‌کند. مرکز اسناد انقلاب اسلامی تاکنون بیش از چندصد عنوان کتاب در زمینۀ سیاست و تاریخ معاصر ایران منتشر کرده است (همو، مصاحبه؛ «درباره»، بش‍‌ ). این مرکز تا پیش از 1374 ش، نشریۀ 15 خرداد را نیز به چاپ می‌رساند («معاون ... »). 
مرکز اسناد انقلاب اسلامی در منطقۀ تجریش تهران قرار دارد. ساختمان اصلی مرکز در دورۀ پهلوی اول، با معماری ویژۀ آن دوره ساخته شده است و به‌هنگام مصادره‌شدن پس از انقلاب، به هوشنگ دولّوی قاجار، از وابستگان به دربار، تعلق داشت (حسینیان). 

 مآخذ

«آشنایی با مرکز اسناد انقلاب اسلامی: نقل تاریخ امروز برای فردا»، کیهان فرهنگی، 1381ش، س 19، شم‍ 20؛ «اساسنامۀ مرکز اسناد انقلاب اسلامی» (نسخۀ موجود در بایگانی مرکز اسناد)؛ حسینیان، روح‌الله (عضو هیئت امنای مرکز اسناد انقلاب اسلامی)، مصاحبه با مؤلف؛ خواجه‌سروی، غلامرضا، «مسیرها را بـرای نسل جوان می‌گشاییم»، قدس، 1384 ش، س 18، شم‍‌ 983‘4؛ همو (معاون پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی)، مصاحبه با مؤلف؛ «دربارۀ ما»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مل‍‌ )؛ روحانی (زیارتی)، حمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، 1372 ش، ج 3؛ «معاون پژوهشی ... »، شریف نیوز (مل‍‌ )؛ نیز: 

Irdc, www.irdc.ir/ fa/ about.aspx (acc.2/ 1390); Sharif News, www.sharifnews.ir/ print.php?9598 (acc.22/ 6/ 1384). 
حمیده نظامی خندان