احمدشاهی، کوشک

احمدشاهی، کوشک \ kūšk-e ahmad-šāhī\ ، عمارت ییلاقی متعلق به اواخر دورۀ قاجار که امروزه در مجموعۀ تاریخی ـ فرهنگی نیاوران قرار دارد. این اثر به همراه سایر بناهای مجموعه (شامل کاخ صاحبقرانیه، موزۀ جهان‌نما، کاخ و کتابخانۀ اختصاصی نیاوران) در تاریخ 6/ 3/ 1377 ش به شمارۀ 025‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (برای آگاهی بیشتر دربارۀ ابنیۀ تاریخی مجموعۀ نیاوران، نک‍ : ه‍ د، صاحبقرانیه، کاخ؛ نیاوران، مجموعۀ تاریخی ـ فرهنگی). 
کوشک احمدشاهی، آن‌گونه که از نامش پیدا ست از اقامتگاههای تابستانی احمد شاه (سل‍ 1327-1344 ق)، آخرین پادشاه قاجار بوده است. این نکته که آیا کوشک به دستور مستقیم شاه بر پا شده، و یا اینکه از پیش در محوطۀ باغ وجود داشته، و فقط به‌سبب اقامتِ گاه‌وبیگاه احمدشاه به نام او منتسب شده است، بر ما روشن نیست. بااین‌حال، سبک و شیوۀ ساخت بنا تعلق آن را به اواخر دورۀ قاجار می‌رساند. 

سبک بنا بیشتر متأثر از معماری نئوکلاسیک اروپایی است، ضمن اینکه تأثیر اندکی هم از معماری ایرانی دارد. مصالح بنا از آجر، سنگ، تیر و تیرچه است. تمامی بازشوها چوبی است و سقف بنا نیز به‌صورت شیروانی اجرا شده است. ویژگی عمدۀ بنا تزیینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی است. آجرها از نوع منقوش قالبی به رنگ نخودی است که در طرحهای متنوع اجرا شده‌اند. این آجرها در نقاط مختلف بدنه، ازجمله در سنتوریهای شکستۀ بالای بازشوها به کار رفته‌اند. همچنین ایوان شمالی و جنوبی نیز در قسمت سرستونها و بالای بازشوها دارای تزیینات گچ‌بری مختصری است که از جملۀ آنها می‌توان به نقش شیروخورشیدِ بالای بازشوی مرکزی در ایوان شمالی اشاره کرد. 
بنا در طول زمان، حذف و تغییراتی داشته که عمدتاً در فضای داخلی آن، و به‌منظور حصول کاربریهای جدید صورت‌گرفته است. پس از انقراض سلسلۀ قاجار، بنا تا دهۀ نخست سلطنت رضا شاه چندان مورد توجه نبود. در دهۀ 1320 ش به مناسبت برپایی جشن ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه، همسر اول وی، به دستور رضا شاه تغییراتی در کاخ صاحبقرانیه و ساختمان کوشک داده شد. گفته می‌شود که تغییرات کوشک برای سکونت موقت محمدرضا پهلوی و همسرش صورت گرفت، گرچه تا به امروز مشخص نیست که بنا به این منظور مورد استفاده واقع شد یا نه. 
پس از این تاریخ، ساختمان کوشک به تناوب گاه متروک ماند و گاهی نیز محل اقامت پرسنل نظامی رده‌بالای مستقر در مجموعه بود. براساس گزارشهای شفاهی، در اوایل دهۀ 1340 ش که کاخ نیاوران به‌منظور سکونت دائمی شاه و خانواده‌اش در محوطۀ باغ ساخته می‌شد، ساختمان کوشک نیز برای ایجاد دفتر کار شاه بازسازی و آماده شد. 
از میانۀ دهۀ 1340 ش تا وقوع انقلاب اسلامی، ساختمان کوشک محل اقامت رضا پهلوی، فرزند ارشد محمدرضا شاه، در سنین نوجوانی او (10-17 سالگی) بود. بدین منظور دکوراسیون داخلی بنا توسط طراحان فضای داخلی کاخ صاحبقرانیه، مناسب با کاربری جدید تغییر یافت. به طور نمونه دیوارهای پارچه‌پوش دورۀ قاجار به دیوارهایی با پوشش گچ و رنگ تبدیل شد و یک شومینه نیز در سالن طبقۀ دوم ایجاد گردید. 
پس از پیروزی انقلاب، ساختمان کوشک تا 1376 ش که تعمیراتی در آن صورت گرفت، بسته ماند و عمدتاً از آن به‌عنوان انبار استفاده می‌شد. در تعمیرات این دوره (احتمالاً در 1375 ش)، سرویس بهداشتی و آشپزخانۀ واقع در جبهۀ شمال و شمال غربی بنا حذف شد. این بنا، پس از انقلاب، نخستین‌بار در 1379 ش با کاربری جدید تحت عنوان کاخ ـ موزۀ احمدشاهی گشایش یـافت، اما از 1382 ش به‌منظور بازسازی تأسیسات الکترونیکی و مکانیکی و سامان‌دهی فضاهای داخلی آن تعطیل، و بار دیگر در 1384 ش هم‌زمان با بزرگداشت هفتۀ میراث فرهنگی با کاربری قبلی بازگشایی شد. 
ساختمان کوشک داخل باغ قدیمی نیاوران و در میانۀ عرصه قرار دارد. عرصه به‌صورت زمینی شیب‌دار در جهت شمال به جنوب است. در محل استقرار بنا شیب زمین با احداث صفه‌ای سنگی رفع شده است. کوشک به‌صورت بنایی برون‌گرا ست که با توجه به موقعیت آن در میانۀ عرصه، از 4 جبهه دید مناسبی به محوطۀ باغ دارد. 
این ساختمان با زیربنایی حدود 200‘1 مـ2 در دو طبقه ساخته شده است ( گزارش ... ، 16). فضاهای سکونتی بنا بیشتر در طبقۀ همکف متمرکز است. در طبقۀ دوم با کاستن از فضاهای داخلی و تمرکز فضاها در مرکز ساختمان، یک ایوان سراسری عریض به دست آمده که کاربری ساختمان را به‌عنوان بنای ییلاقی تکمیل می‌کند. 
نمای اصلی بنا در جبهۀ جنوبی است. شاخصۀ این نما وجود گوشوارهای زیبای کوشک است. همچنین در این جبهه یک حوض بیضی‌شکل با کشیدگی در راستای شمال به جنوب قرار دارد که پوشیده از سرامیکهای لاجوردی است. این حوض به‌واسطۀ شیب زمین، در سطحی پایین‌تر از ساختمان کوشک قرار گرفته است و به همین سبب، تصویر کاملی از کوشک را در خود منعکس می‌سازد. براساس گزارشهای شفاهی از وضعیت اولیۀ باغ، یک حوض دیگر قرینۀ حوض جنوبی در جبهۀ شمالی بنا وجود داشته که از آب قنات پر می‌شده است. آب این قنات با عبور از داخل ساختمان، حوض واقع در وسط سرسرا را پر می‌کرد، سپس به حوض باغ واقع در جبهۀ جنوبی کوشک می‌ریخت و در نهایت به حوض‌خانۀ کاخ صاحبقرانیه می‌رفت. گفته می‌شود که حوض شمالی در دورۀ پهلوی دوم به‌منظور احداث خیابان منتهی به کاخ اختصاصی برداشته شد. 
پلان بنا در طبقۀ همکف، شامل یک مستطیل شرقی ـ غربی است و در جبهۀ جنوبی در دو طرف ایوان کوچک آن، دو گوشوار قرار دارد. درِ ورودی اصلی بنا در همین جبهه و در مرکز نما واقع شده است. با یک ردیف پلکانِ واقع در مرکز ایوان، می‌توان به درِ ورودی دسترسی داشت. فضاهای طبقۀ همکف شامل یک سرسرای مرکزی و اتاقهایی است که اطراف این فضا چیده شده‌اند. در وسط سرسرا حوضی مربع‌شکل وجود دارد که به شیوۀ مدرن طراحی، و با 3 تندیس به شکل درناهای مفرغی تزیین شده است. اتاقها همگی بازشوهای نسبتاً بلند و کشیده‌ای رو به باغ دارند. 
در جبهۀ شرقی بنا راهرو نسبتاً کوتاهی قرار دارد که در سمت راست آن، یک سرویس بهداشتی، پلکان مرتبط با طبقۀ فوقانی و آبدارخانه واقع شده است. این راهرو در سمت چپ خود دارای یک درِ بازشو به اتاق شرقی است و در انتها نیز دری به فضای بیرون دارد. در جبهۀ شمالی بنا راهرو کوتاه دیگری واقع شده است که در ضلع غربی خود، دری به اتاق شمالی دارد و از ضلع شرقی توسط یک ردیف پلکان با چرخشی در جهت عقربه‌های ساعت به طبقۀ دوم منتهی می‌شود. تزیینات طبقۀ همکف را می‌توان در گچ‌بریهای سقف سالن مرکزی خلاصه کرد که به‌صورت قابهایی با موتیفهای همسان اجرا شده است. 
در دورۀ پهلوی دوم، فضای گوشوارها به اتاق غذاخوری و اتاق کار رضا پهلوی اختصاص داده شد. همچنین اتاق غربی استراحتگاه او، و اتاق شرقی محل استقرار آجودان مخصوص بود. فضاهای خدماتی شامل سرویس، حمام و آبدارخانه نیز در جبهۀ شمالی قرار داشت. در حال حاضر (1392 ش) به جای فضاهای خدماتی یادشده، دو اتاق در جبهۀ شمالی و شمال‌غربی وجود دارد که محل نمایش و نگهداری تعدادی از اسناد قاجاری و برخی از ادوات موسیقی قدیمی است. کف فضاهای داخلی نیز سنگ‌فرش است که جایگزین موکتهای دورۀ پهلوی شده است. 
طبقۀ دوم دارای یک سالن مرکزی با تناسبات مربع است. در دو گوشۀ شمال غربی و شمال شرقی این سالن، سرویس بهداشتی و پلکان مرتبط با طبقۀ زیرین قرار دارد. سابقاً از این سالن کوچک به‌عنوان اتاق موسیقی برای برگزاری جشنهای دوستانه استفاده می‌شد. در جبهۀ شمالی سالن یک شومینۀ فلزی قرار دارد و بر دیوارهای سالن قفسه‌هایی به‌عنوان ویترین ساخته شده است. 
ایوان کوشک در مجموع، دارای 6 ستون آجری باربر به ابعاد 1 × 1 متر ( گزارش، 34) است که 4 ستون در 4 گوشۀ ایوان، و 2 ستون نیز در پیش‌آمدگی واقع در قسمت میانی ایوان شمالی قرار دارند. افزون بر این، در سرتاسر ایوان 26 ستون تزیینی با ابعاد تقریبی 42 سانتی‌متر (همانجا) دیده می‌شود که در نمای جنوبی، زیبایی خاصی به گوشوارها می‌بخشند. ستونها به‌صورت گچی مدورند که در قسمت پایه مقطع مربع دارند و در قسمت سرستون نیز با طرحهای گچ‌بری تزیین شده‌اند. ایوان جنوبی در طبقۀ همکف نیز دو ستون با مشخصات پیش‌گفته دارد. 
آثار به نمایش درآمده شامل اشیاء تزیینی از جنس نقره، برنز، عاج و چوب، تابلوهای نقاشی و گوبلن، نشان و مدال، و هدیه‌های کشورهای مختلف ازجمله کشور هند است. همچنین مجموعۀ سنگهای معدنی رضا پهلوی در ویترینی جداگانه در طبقۀ همکف به نمایش درآمده است. در میان این مجموعه، یک قطعه‌سنگ از کرۀ ماه که هدیۀ نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا به رضا پهلوی بوده نیز دیده می‌شود. همچنین کلیۀ مبلمان و اسباب فضای داخلی به همان صورت پیشین باقی مانده است و در معرض نمایش همگانی قرار دارد. 
متأسفانه در حال حاضر (1392 ش) بنا وضعیت نامساعدی دارد و نیاز مبرم به استحکام‌بخشی و دفع رطوبت دارد. به گفتۀ کارشناس فنی مجموعه، به‌سبب انحراف مسیر اصلی قنات که به جای خط گذر قبلی، از جبهۀ غربی بنا عبور داده شده، رطوبت به پایه‌های ساختمان نفوذ کرده و موجب نشست آن گشته است. هم‌اکنون برخی از قسمتهای بدنۀ خطوط، ترک ممتدی برداشته، ضمن اینکه آثار نشست در نقاطی چون نعل درگاهها نیز قابل مشاهده است. 
نکتۀ مهم دیگر که باید بدان اشاره کرد، ایجاد فضاهای جدید در محوطۀ باغ و در حریم بناهای تاریخی آن است کـه بـه هـویت تـاریخی ـ فرهنگـی مجمـوعه لطمه‌های جدی وارد می‌کند. طی سالیان اخیر در جبهۀ جنوبی ساختمان کوشک، فضایی به کافی‌شاپ مجموعه اختصاص داده شده که با قرارگرفتن در نمای اصلی کوشک، آسیبهای بصری جدی به منظر ساختمان وارد آورده است. گفته می‌شود که کافی‌شاپ در ابتدا محدوده‌ای مختصر را در اختیار داشت، اما در سالهای اخیر با افزایش تعداد مراجعه‌کنندگان، فعالیت این بخش نیز گسترش یافته و میزها و تختهای پذیرایی تا لب ایوان جنوبی کوشک پیشروی کرده است. فعالیت روبه‌رشد کافی‌شاپ افزون بر آلوده‌کردن محوطۀ باغ، موجب تنزل شأن این بنای ارزشمند تاریخی در حد فضاهای خدماتی شده است. بدیهی است ایجاد فضاهای تفریحی و خدماتی در چنین مجموعه‌هایی نیاز مبرم به بررسی همه‌جانبه و تأکید بر حفظ و نگهداری از میراث ملی و فرهنگی دارد. 

مآخذ

تحقیقات میدانی مؤلف؛ گزارش ثبتی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، شمارۀ ثبت 025‘2؛ مجموعۀ بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران.

سیما طایفه