اختیاریه

اختیاریه \ extiyāriy(yy)e\ ، محله‌ای در منطقۀ 3 شهرداری تهران. زمینهای این محله در گذشته جزو روستای درّوس به شمار می‌رفته است و در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، به عبدالحسین‌خان فخرالملک معروف به عبدالحسین‌خان کُفری، پسر محمدحسن‌خان سردار قاجار، متعلق بود؛ ازاین‌رو، در آن روزگار به حسین‌آباد و یا حسینیه شهرت داشت؛ هنوز هم در این محله میدانی به نام حسین‌آباد وجود دارد (بامداد، 2/ 244-245؛ بلاغی، 21؛ معتمدی، 353؛ طباطبایی، 10). در آن دوره قناتی برای مصارف اهالی این محل حفر شده بود (هدایت، 94، حاشیه) که امروزه نیز فعال است. مظهر این قنات در اختیاریه است و نام مالک آن غفاری ـ محتشمی ضبط شده است. این قنات در منابع به نام اختیاریه و یا غفاری آمده است. عمق مادرچاه این قنات 35 متر و طول آن 400 متر است (مالکی، 157).
در دورۀ مظفرالدین شاه، غلامحسین غفاری (1276-1366 ق/ 1859-1947 م)، پسر میرزا هاشم‌خان امین‌الدوله ملقب به صاحب‌اختیار، پس از آنکه باغ چیذر را به شاهزاده شعاع‌السلطنه، پسر مظفرالدین شاه، فروخت، زمینهای حسین‌آباد (میان رستم‌آباد و سلطنت‌آباد) را که قسمتی از آن وقف بود و جزو زمینهای ده دروس به شمار می‌رفت، خریداری، و باغی در آن احداث کرد و آن را به‌‌سبب آنکه ملقب به‌ صاحب‌اختیار بود، اختیاریه نام نهاد (معیرالممالک، 138). مستوفی‌الممالک پسر میرزا یوسف آشتیانی در سالهای پایانی عمر خود، بیشتر تابستانها را در آنجا می‌گذرانید. در این فصل، در طول خیابان بلند اختیاریه «چادرهای پوش هندی» می‌افراشتند و تقریباً هر روز شیخ خزعل، سردار ظفر، سردار اسعد، میرزا سلیمان ‌خان میکده و دکتر ملک‌زاده از وقت ناهار در ایـن چادرها گرد هم می‌آمدند و بیشتر اوقات برای صرف شام نیز در آنجا می‌ماندند و محتشم‌الدوله پیشکار غلامحسین‌خان غفاری صاحب‌اختیار، تهیۀ لوازم آنان را به عهده داشت (همو، 138- 139).
از آنجا که صاحب‌اختیار به گل مریم علاقۀ بسیاری داشت، دستور داده بود تا در باغچه‌های اطراف چادرها و استخر، گل مریم کاشته شود. همچنین او به عکس علاقه‌مند بود و مجموعۀ عکسهای بی‌نظیری داشت. در زیر هر عکس، نام شخص و یا اشخاص و محل و تاریخ عکس را به خط خود می‌نوشت و در صندوقهایی در عمارت اختیاریه نگهداری می‌کرد. افزون‌برآن دیوارهای عمارت اختیاریه پوشیده از عکسهای تاریخی بود (همانجا).
اختیاریه گورستانی هم داشت که برای خاک‌سپاری مردگان رستم‌آباد پایین (سفلا) از آن استفاده می‌شد. از جملۀ مشاهیری که در آن گورستان دفن شدند، می‌توان به فتح‌الله خان مقدم مراغه‌ای ــ ظفرالدوله سردار مؤید (1224 ق/ 1809 م) ــ اشاره کرد که در 1306 ش/ 1927 م در 82 سالگی درگذشت (بامداد، 5/ 173؛ ستوده، 1/ 7). 
این گورستان در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تغییر کاربری داد، و به بوستانی به نام داور که امروزه (1391 ش) اختیاریه خوانده می‌شود، بدل شد؛ بوستان داور در اختیاریۀ شمالی در خیابان تسلیمی واقع است. در این بوستان، آرامگاهی وجود دارد که متعلق به حاج آقا آخوند رستم‌آبادی است و شهرداری منطقۀ 3 تهران برای این آرامگاه بقعه‌ای زیبا نیز ساخته است (تحقیقات ... ).
از جملۀ وقایع تاریخی اختیاریه، می‌توان به مخفی ـ شدن فضل‌الله زاهـدی رهبر کودتای 28 مرداد 1332 ش/ 19 اوت 1953 م در باغی متعلق به مصطفى مقدم در اختیاریه اشاره کرد. مصطفى مقدم در دوره‌ای ریاست بانک سپه را عهده‌دار بود (زاهدی، 99-101؛ مهدی‌نیا، 7/ 357- 358؛ نیز نک‍ : بلاغی، 22).
امروزه محلۀ اختیاریه از شمال به بزرگراه آیت‌الله صدر، از جنوب به خیابان شهید کلاهدوز (دولت) و محلۀ احتشامیه، از غرب به بلوار کاوه و از شرق به خیابان پاسداران محدود است (طباطبایی، 10).

مآخذ

بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ زاهدی، اردشیر، خاطرات، به‌کوشش احمد احرار، تهران، 1385 ش؛ طباطبایی، محمدهـادی، تهران 100، ویژه‌نامۀ صدسالگی شهرداری تهران، تهران، 1387 ش؛ مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران (مطالعۀ موردی قنوات شهر تهران)، تهران، 1384 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، تهران، 1361 ش؛ مهدی‌نیا، جعفر، نخست وزیران ایران: زندگی سیاسی سپهبد زاهدی، تهران، 1375 ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344 ش.

شیوا جعفری