آسیا

آسیا، وسیع‌ترین و پرجمعیت‌ترین قارّۀ زمین، با وسعتی قریب 44 میلیون كم‍2، یعنی ــ از كل سطح زمین و بیش از722‘2 میلیون نفر جمعیت (1982م)، واقع در نیمكرۀ شمالی، از نزدیكی خط استوا تا نزدیكی قطب شمال؛ شمالی‌ترین حد این قاره، شبه‌جزیره تایمیر با °77 و‌´40 عرض در اقیانوس منجمد شمالی و جنوبی‌ترین نقطۀ آن، رأس شبه‌جزیرۀ مالاكا با °1 و‌´16 عرض شمالی در نزدیكی خط استوا واقع است (نیف، 211).

وجه تسمیه

منشأ نام آسیا به درستی معلوم نیست. بنا به روایت هرودوت (د ح 425ق‌م)، یونانیان تصور می‌كردند آسیا براساس نام پرومته نامگذاری شده است. در مقابل ایشان، لیدیاییها معتقد بودند نام آسیا از نام آسیس، پسر كوتیس، گرفته شده است (همو، 285). متأخرین نام آسیا را مأخوذ از كلمۀ آسوری یا فنیقیِ آشو یا آسو به معنای طلوع آفتاب و سرزمین واقع در شرق می‌دانند. در مقابل این لفظ، در همین زبانها، لفظ ارب، به معنای غروب آفتاب وجود دارد كه از آن نام اروپا (اعتمادالسلطنه، 64)، و عربستان (برونینگ، 9) منشأ گرفته است.

بخش اول ـ سیمای طبیعی 

موقع جغرافیایی

آسیا از نظر اشكال گوناگون زمین و آب و هوا، متنوع‌ترین خشكی بزرگ زمین است و از دیدگاه ارتباط با سایر قاره‌ها دارای موقعیت ممتازی است. در جنوب غربی، اگرچه تعلق عربستان به قارۀ آسیا از لحاظ ساختمان طبیعی مورد تردید است، اما به لحاظ همبستگیهای فرهنگی، دریای سرخ و كانال سوئز را می‌توان مرز آسیا با آفریقا دانست (برونینگ، 10). مرز آسیا با اروپا نسبتاً مشخص‌تر است. مرز سنتی و قدیمی این دو قاره، كوههای اورال و دنبالۀ شمالی آن، جزیره نوایازملیا (ارض جدید) است. البته، این مرز را نمی‌توان حدی شاخص بین دو قاره به‌شمار آورد. در همین زمینه، لفظ اوراسیا نشان می‌دهد كه اروپا تنها شبه‌جزیره‌ای از آسیای بزرگ است (نیف، 211). بخش جنوبی مرز آسیا و اروپا، یعنی تنگۀ داردانل و بوسفر و نیز دریای مرمره، به واسطۀ پیوندهای تاریخی‌ـ فرهنگی مشخص‌تر است (برونینگ، 10). آسیا از طرف شمال شرقی تقریباً به سواحل آمریكای شمالی می‌رسد و تنگۀ باریك و كم‌عرض برینگ به عرض 85 كمـ ، این دو قاره را از یكدیگر جدا می‌سازد. در آسیای جنوب شرقی، مرز طبیعی و همچنین فرهنگی را می‌توان جزایر سوندا و هالماهرا به‌شمار آورد، زیرا گینۀ نو بر روی لبۀ فرو رفتۀ قارۀ استرالیا قرار دارد و سكنۀ بومی آن از نظر نژادی و فرهنگی با سكنۀ عمدتاً مالائیایی این جزایر تفاوت دارند (همانجا). 

زمین‌شناسی و اشكال ناهمواری

شالودۀ زمین‌شناسی آسیا را 3 عنصر ساختاری گوناگون تشكیل می‌دهد. در شمال، شرق و بخشهای مركزی، توده‌های قدیمی مختلف، هستۀ اصلی قاره را می‌سازند كه در زیر آنها، سیبری میانی (خشكی آنگارا) به عنوان اولین آنها شناخته شده و بزرگترین ناحیه را نیز در‌بر می‌گیرد (نیف، 211؛ شاباد، 10-11). در مقابل این خشكی، در جنوب، توده‌های چین‌خوردۀ هند و شبه‌جزیرۀ عربستان، یعنی قسمتهایی از خشكی قدیمی گوندوانا قرار دارند (بلنک 55؛ بومون، 20-23)، در میان این دو قسمت، کمربندی گسترده از رشته‌کوههای جوان‌تر مربوط به آخر مزوزوئیک که در دوران سوم چین خورده‌اند، قرار گرفته است (بلنک،66  به بعد). در حالی که در دوره‌های اولیۀ زمین، توده‌های سخت و یخ‌بستۀ شمالی به واسطۀ کوه‌زایی به یکدیگر می‌پیوستند و هستۀ خشکی آسیا را می‌ساختند، در دوره ژوراسیک، قارۀ بزرگ جنوبی گوندوانا ــ که هند، عربستان، آفریقا و استرالیا را در‌بر می‌گرفت ـ درهم شکسته شد و قسمتهای قاره‌ای امروزی پدید آمدند (نیف، 212؛ اشمیدر، 10-11). فشار حاصل از نشست توده‌های رسوبی ژئوسنکلینال تتیس در دوران سوم، در چین‌خوردگیهای شدید امروزی که از قفقاز تا آسیای جنوب شرقی امتداد دارند، اهمیت تعیین‌کننده‌ای داشته است (گروسه، 5؛ بومون 20).
آسیای شمالی و جنوبی در ابتدا به واسطۀ این روندِ تکتونیک، به صورت یک قارۀ مجزا درآمد. بخشی از مناطقی که پیشتر چین‌خورده بودند، به قطعات چندی تقسیم شدند و به صورت جزایر و سکوهایی درآمدند و با اصولاً به شکل پدیده‌هایی وسیع بالا آمدند یا فرو رفتند. البته، در این میان، توده‌های آتش‌فشانی از اعماق زیاد زمین فعالیت داشتند و با آتش‌فشانهای سطحی که امروزه هنوز فعال هستند، در ارتباط بوده‌اند. کوه‌زاییها به مرحلۀ پایانی این چین‌خوردگیها مربوط بوده و عمدتاً در پلیوسن آغاز شده‌اند (برونینگ، 13). درنتیجه، به سبب این کوه‌زاییها، آسیای جنوبی، خاورمیانۀ خشک و گرم، آسیای مرکزی با زمستانهای خشک و سرد و قسمتهای حاره و موسمی آسیای جنوب شرقی از یکدیگر مجزا شدند (بلنک، 55). امروزه، همان‌گونه که زلزله‌های متعدد نشان می‌دهند، روند کوه‌زایی در آسیا هنوز ادامه دارد (نیف، 213). کوههای چین‌خوردۀ جوان که در قارۀ آسیا به‌طور‌کلی از غرب به شرق کشیده شده‌اند، تکیه‌گاه واقعی این قاره به‌شمار می‌آیند. این کوهها در غرب و بیشتر در آسیای مرکزی، دشتها و جلگه‌های مرتفعی را تشکیل می‌دهند که مهم‌ترین عنصر ساختار سطحی زمین در آسیا هستند. این‌گونه اشکال، جلگه‌های متفاوتی از فلات تبت با ارتفاع متوسط 000‘4 متر از سطح دریا تا چالۀ تورفان را که پایین‌تر از سطح دریا قرار گرفته است در‌بر می‌گیرند (ایست، 2). 
خشکیهای سکو‌مانند، عنصر دیگری از ساختار اشکال سطحی در آسیا به‌شمار می‌روند که در حاشیۀ کوههای چین‌خورده و جلگه‌های مرتفع قرار دارند. نمونه‌های مشخص آنها عبارتند از سکوی عربستان، سیبری و هند (برونینگ، 13). در کنار این اشکال، دشتهای پست واقع در حاشیه که از نظر ساختار متفاوت هستند و به واسطۀ عبور رودخانه‌های بزرگ قطع می‌شوند، چشم‌اندازهای ویژه‌ای برای برپایی و توسعۀ فرهنگهای انسانی و فضای زیستی برای نیمی از جمعیت جهان فراهم آورده‌اند. این نواحی، پیش از همه عبارتند از دشتهای دجله و فرات، سند، گنگ و براهماپوترا که از دوران باستان دارای اهمیت بوده‌اند، و دشتهای رودخانه‌ای واقع در آسیای جنوب شرقی و آسیای جنوبی و همچنین دشتهای وسیع سیبری (همانجا؛ بلنک، 61 به بعد). در آسیا، آتش‌فشانی نیز در ساختار زمین‌شناسی و اشکال سطحی زمین نقش تعیین‌کننده‌ای به عهده دارد (بومون، 25). بیش از هرجا، در جزایر ژاپن و آسیای جنوب شرقی، چشم‌اندازهای خاص آتش‌فشانی همراه با قلل خاموش یا فعال وجود دارند. فعالیت این آتش‌فشانها، معمولاً با زلزله‌های دریایی و خشکی که صرفاً به علل تکتونیکی روی می‌دهند، همراه است و غالباً برای سکنۀ آنها خساراتی به بار می‌آورد (نیف، 213؛ وآن، 13-17). 
در آسیا، اشکال گوناگون ساحلی نیز، چه از نظر نحوۀ تشکیل و چه از نظر اهمیت، بسیار متنوعند (بلنک، 77-78؛ سینگ، 11-13؛ ایست، 450-451). براساس چنین ویژگیهایی، آسیا از لحاظ توده‌های کوهستانی و رشته‌کوههای منشعب از آنها در میان قاره‌ها منحصر به فرد است. تفاوتهای شدید از نظر اشکال پستی و بلندی یعنی وجود سرزمینهای پست جلگه‌ای وسیع در کنار سرزمینهای مرتفع گسترده و رشته‌کوههای بلند و همچنین تأثیر جداسازندۀ‌ این رشته‌کوهها، باعث شرایط خاص و تنوع اقلیمی این قاره شده است، به نحوی که در هیچ قسمت دیگری از کرۀ زمین، این پدیده‌ها به این صورت در کنار یکدیگر مشاهده نمی‌شوند (گروسه، 6- 8؛ برونینگ، 10). 
آسیا را از نظر اشکال پستی و بلندی، می‌توان به 4 بخش تقسیم نمود: الف ـ زمینهای پست جلگه‌ای شمالی؛ ب ـ مثلث مرکزی کوهها و فلاتها؛ ج ـ فلات قدیمی جنوبی؛ د ـ دره‌های وسیع رودخانه‌ای (الوی، 151). 
بیش ‌تر قارۀ آسیا کوهستانی است. تنها 1/4 آن جلگه‌ای و پست و بیش از 1/3  آن زیادتر از 000‘1 متر ارتفاع دارد (بروشرت، V / 2). جلگه‌های مرتفع و دشتهای پست، دورتادور توده‌‌های کوهستانی مرکزی را فرا گرفته‌اند. آسیا نه تنها مرتفع‌ترین قلل جهان (هیمالیا با قلل بسیاری بیش از 000‘8 متر ارتفاع و قلۀ اورست به ارتفاع 848‘8 متر) را در خود جای داده است (بلنک، 282)، بلکه در حاشیۀ شرقی خود، عمیق‌ترین چاله‌های دریایی (چالۀ فیلیپین با 516‘10 متر عمق) را نیز داراست (نیف، 290). 

آب و هوا

با توجه به وسعت بسیار زیاد آسیا و تنوع شدید از نظر عوامل جغرافیایی مؤثر در شرایط آب و هوایی، مانند عرض جغرافیایی، پراکندگی و طرز قرار‌گرفتن ناهمواریها و دوری و نزدیکی به دریاها در این قاره انواع گوناگون آب و هوا مشاهده می‌شود (نیف، 214). قلل مرتفع آسیا از لحاظ اقلیمی در ناحیۀ یخ‌بندان دائمی قرار دارند. از سوی دیگر، قسمتهای وسیعی از جلگه‌های مرتفع تبت دارای ارتفاعی هستند كه تراكم هوا در آنجا به نیمی از مقدار تراكم هوا در ارتفاع هم‌سطح دریا می‌رسد. 
كوههای گسترده در قسمتهای مركزی آسیا، به صورت دیواری از غرب به شرق، بخشهای وسیعی از شمال قاره را از آسیای جنوبی و نزدیك (خاورمیانه) جدا می‌سازد و بدین‌سان، یك خط تقسیم اقلیمی مشخص به وجود می‌آورد. سرزمینهای بلند و مرتفع با حواشی كوهستانی باعث ایجاد چشم‌اندازهای جلگه‌ای با انواع متباین آب و هوا می‌گردند (بلنك، 76-77). آسیا بیش از بقیۀ قاره‌ها دارای تنوع درجۀ حرارت است. این امر به علت موقع جغرافیایی این قاره و وسعت زیاد آن به عنوان یك خشكی به هم پیوسته است. سردترین نقاط جهان در آسیا قرار دارد. درجۀ حرارت در سیبری تا °3 /  88- سانتی‌گراد (ورخویانسك3) كاهش می‌یابد، هرچند درجۀ حرارت در تابستانهای كوتاه این منطقه تا °38 سانتی‌گراد می‌رسد. در قسمتهای جنوبی‌تر نیز زمستانها بسیار سرد است. به عنوان نمونه، در شرق دریاچۀ بالكال، درجۀ حرارت متوسط ژانوی /  دی به °30- سانتی‌گراد می‌رسد (بریتانیكا؛ پوكشیشفسكی، 237؛ شاباد، 26-27). 
از سوی دیگر، گرم‌ترین مناطق جهان نیز در آسیا واقع است. به عنوان نمونه، یعقوب‌آباد، واقع در مرز شرقی بلوچستان، بالاترین متوسط ماهانۀ كره زمین، یعنی °5 / 36 سانتی‌گراد را نشان می‌دهد (برونینگ، 14). 
قارۀ آسیا از نظر میزان بارندگی نیز بیش‌ ترین تفاوتها را نشان می‌دهد. بخشهای وسیعی از بین‌النهرین، عربستان و دشتهای آسیای مركزی و نزدیك (خاورمیانه) دارای میزان بارشی كمتر از 200 میلی‌متر سالانه هستند (فیشر، 65-68؛ شاباد، 25). برعكس، در چراپونچیِ1 آسام و در دامنۀ براهماپوترا، متوسط بارش سالانه به 430‘11 میلی‌متر می‌رسد (چادهوری، 37). 
وسعت بسیار زیاد و یكپارچگی قارۀ آسیا، به صورتی طبیعی باعث تعدیل جریان هوای جهانی می‌گردد. در این میان، پستی و بلندی نیز نقش تعیین‌كننده‌ای دارد. از آنجا كه بخش عمدۀ شمال آسیا در منطقۀ بادهای غربی قاره‌ای قرار دارد، در زمستان به سبب نحوۀ تابش خورشید، یك منطقۀ فشار زیاد مداوم به وجود می‌آید كه هوای شدیداً سرد را از طریق قلل و گردنه‌های ارتفاعات به سوی دریای اُخوتسك2 و منچوری هدایت می‌كند. این منطقۀ فشار زیاد، تنها در قسمتهای آزاد و باز آسیای شمالی به صورت بادهای شدید و توفان عمل می‌كند (نیف، 221). آنتی‌سیكلونهای زمستانی آسیای شمالی در حاشیۀ شمالی ارتفاعات عمل كرده و تنها در این قسمتها باعث جریان هوای شرقی می‌گردند، اما این بادها به سوی فلات تبت و كوههای مرتفع جریان نمی‌یابند. نواحی دشتی منفرد، حوزه‌های هوای سرد زمستانی را می‌سازند كه شدت سرما در این نواحی توسط ویژگی كوهها و ارتفاعات پیرامونی تعیین می‌گردد (برونینگ، 15). بادهای موسمی شمالی هندوستان و آسیای جنوب شرقی كه در زمستان می‌وزند نیز به همین نحو هیچ‌گونه ارتباط مستقیمی با آنتی‌سیكلون آسیای شمالی ندارند (بلنك، 47 به بعد). در مقابل، بادهای موسمی شمال شرقی دریاهای ژاپن و چین شمالی از منطقۀ فشار زیاد آسیای شمالی تغذیه می‌گردند (ایست، 357؛ نیف، 256). 
هستۀ فشار زیاد هوای زمستانی، در قسمت شمالی كوهستان آلتای3 قرار دارد (برونینگ، 15). بادهای زمستانی، بسیار خشك و سردند. این بادها پس از عبور از روی دریا جذب رطوبت نموده، بدین‌سان باعث ریزش باران می‌گردند (برونینگ، 16). بادهای موسمی زمستانی در آسیای جنوب شرقی، عامل اصلی بارندگی هستند. این بادها در سوماترا، بورنئو و جاوه، بادهای موسمی غربی خوانده می‌شوند که نباید آنها را با بادهای موسمی غربی تابستانی در هندوستان اشتباه گرفت (بلنك، 47 به بعد). 
در تابستان، یك منطقۀ فشار كم بر روی قارۀ آسیا به وجود می‌آید. تحت تأثیر این منطقه فشار كم، منطقۀ بادهای غربی ناحیۀ داخلی حاره به سوی قسمتهای شمالی كشیده می‌شود. البته، تأثیر كمتر ارتفاعات گاتهای غربی و هیمالیا را كه باعث صعود بادهای موسمی تابستانی می‌شوند نیز باید در نظر داشت. 
بادهای موسمی غربی به قسمتهای داخلی هندوستان، یعنی در مسافاتی دورتر از هیمالیا نیز به صورت حاره‌ای می‌رسند. بارانهای موسمی، به شكل یك حادثۀ طبیعی، در زمانی خاص شروع می‌شود. بادهای موسمی تابستانی آسیای شرقی را گذشته از آن كه بسیار ضعیف‌ترند، نباید با بادهای موسمی حاره‌ای آسیای جنوبی یكسان دانست (برونینگ، 16). گذشته از بادهای متغیر و منظم آسیای جنوبی، باید از تایفونها (توفانها) نام برد. این بادها در شمال استوا شكل گرفته و غالباَ در جهت شمال غربی و شمال می‌وزند و سپس به سمت شمال شرقی و شرق، مسیر خود را تغییر می‌دهند. بادهایی مشابه، در دورۀ متغیر موسمی در دریای عمان و خلیج‌فارس، یعنی در ژوئن و اكتبر پدید می‌آیند. این نوع بادها در خلیج بنگال طی ماههای ژوئیه و سپتامبر و در شرق دریای چین در سپتامبر شدت می‌گیرند (برونینگ، 17). 

آبها

به سبب وسعت زیاد اقالیم خشك در قسمتهای داخلی آسیا، این قاره بزرگ‌ترین حوضۀ آبریز داخلی در جهان به‌شمار می‌رود. این حوضه حدود 000‘000‘ 13 كم‍2، یعنی 1/3 خشكیهای جهان را در‌بر می‌گیرد (برونینگ، 19). علاوه بر این، حوضه‌های كوچك‌تر در شبه‌جزیرۀ عربستان و نیز در سوریه و آسیای صغیر دیده می‌شوند (بومون، 82). از سوی دیگر، رودخانه‌های بزرگی همچون سیر دریا و آمودریا (سیحون و جیحون) یا تاریم مشاهده می‌شوند كه به دریاچه‌های بسته می‌ریزند و یا در شنهای بیابانی فرو می‌روند (اشمیدر، 369-370؛ نیف، 216). شبكه‌های بزرگ رودخانه‌ای آسیا به بزرگ‌ترین جریانهای سطحی زمین تعلق دارند. این رودخانه‌های طویل از توده‌های مرتفع كوهستانی سرچشمه گرفته، عمدتاً به سوی شمال، شرق و جنوب شرقی، به دریاهای پیرامونی می‌ریزند (برونینگ، 20).
آبدهی (دِبی) رودخانه‌ها در آسیا با نوسانات شدید فصلی و سالانه همراه است (بومون، 82-83؛ كول، 39). رودخانه‌های واقع در سیبری، در بخشی از سال یخ‌بسته و در بهار و آغاز تابستان، به علت ذوب یخ و برف از جنوب به شمال، و رها شدن خشكی از یخ‌بندان، باعث جاری شدن سیل می‌گردند (شاباد، ‌22-23). حداكثر آب تابستانی رودخانه‌های آسیای جنوبی و شرقی به علت بارانهای موسمی است (بلنك، 62). 2 رودخانۀ دجله و فرات نیز در فصل بهار، باعث جاری شدن سیل می‌شوند و در پاییز كم‌ترین مقدار آب خود را دارند (اشمیدر، 74-75). آسیا دارای دریاچه‌های بسیاری است. از یك سو، دریاچه‌های بسته در چاله‌ها از جمله خزر، آرال، دریاچه‌های واقع در استپهای قرقیزستان و نیز دریاچه‌عایی كه دارای منشأ تكتونیكی هستند (مانند دریاچۀ بایكال با عمق بیش از 1700 متر) مشاهده می‌شوند (شاباد، 23) و از سوی دیگر، دریاچه‌هایی كه به سبب بسته شدن كناره‌های دره‌ای و یا بسته شدن دلتاهای بزرگ رودخانه‌ای به وجود می‌آیند (مانند دریاچۀ واقع در دلتای هوانگ‌هو، یانگ‌تسه كیانگ و مكونگ) جلب توجه می‌كنند. بالاخره می‌توان از دریاچه‌های كوچك بسیاری كه حفره‌های آتش‌فشانهای خاموش را پُر كرده‌اند (مانند جاوه و منچوری) نام برد (برونینگ، 20). 

پوشش گیاهی و حیات‌وحش

آسیا سهم عمده‌ای از انواع مناطق پوشش گیاهی جهان را داراست (نیف، 218). از آنجا كه نحوۀ پراكندگی و ویژگی پوشش گیاهی شدیداً به آب و هوا بستگی دارد، صرفاً در رابطه با مناطق آب و هوایی می‌توان از آن بحث كرد. 
در خاورمیانه، می‌توان به‌طور‌كلی، مراتع طبیعی با درختچه‌های پراكنده و بوته‌های خاردار را به‌عنوان شاخص پوشش گیاهی طبیعی به‌شمار آورد (بومون، 109؛ منشینگ، 31). آب و هوای مرطوب جنگلی، تمامی قسمتهای جزیره‌ای آسیای جنوبی را در‌بر دارد. در اینجا، در تمامی فصول سال باران می‌بارد و آب و هوای ساوانای مرطوب به‌وجود می‌آید كه در این قسمتها زیر عنوان اقلیم موسمی جنگلی خوانده می‌شود (سینگ، 42 به بعد). ساوانای خشك، بیش از هرجا در هندوستان مشاهده می‌شود، حال آنكه در آسیای جنوب شرقی، به سبب ویژگی كوهستانی این منطقه، به صورتی كامل قابل مشاهده نیست. ویژگی خاص پوشش گیاهی طبیعی در آسیای شرقی چنین است كه كمربند جنگلی شمالی در بالای جنگلهای سرسبز تابستانی، مستقیماً در جهت كمربند جنگلی حاره قرار می‌گیرد، حال آنكه در جاهای دیگر، میان این 2 كمربند جنگلی، كمربند بیابانی و اِسْتِپی قرار دارد. اگرچه در چین نیز استپهای بی‌درخت وسیعی به جای پوشش گیاهی مشاهده می‌شود (ایست، 360). به‌ویژه در جزایر ژاپن، انواع درختان منطقۀ جنگلی حاره و شبه‌حاره قابل توجه هستند (و آن، 32، 33). در ناحیۀ كمربند فشار زیاد شبه‌حاره كه در آسیا در جهت شمال كشیده می‌شود، شكل‌یابی استپها و بیابانها صرفاً در ارتباط با پراكندگی فصلی بارانهای ناچیز و درجۀ حرارت است. مناطق وسیع بیابانی در آسیا، تنها به صورتی منفصل مشاهده می‌شوند و غالباً با مناطق استپی از یكدیگر جدا می‌گردند (شاباد، 31). 
در آسیای مركزی و شمالی، پوشش گیاهی از بوته‌های خاردار و مقاوم در برابر نمك در قسمت بیابانی، جنگلهایی در بخشهای كم‌ارتفاع كوهها و نیز جنگلهای سوزنی‌برگ، در قسمتهای مرتفع‌تر تشكیل می‌شود كه در قسمتهای شمالی، به مراتع و علفزارهای آلپی منتهی می‌گردند كه پس از آنها، دره‌های لخت و یخچالها واقع شده‌اند (پوكشیشفسكی، 195؛ كول، 47). 
در آسیای شرقی، پس از منطقۀ آب و هوای خشك، اقلیم جنگلی و سرد شمالی قرار دارد كه در زمستانها خشك است و منطقۀ شمال چین و منچوری را نیز در‌بر می‌گیرد (ایست، 360). قسمت عمدۀ آسیای شمالی در منطقۀ اقلیم برفی و جنگلی سرد شمالی با جنگلهای مخلوط واقع است. پس از آن، به سمت شمال، این كمربند اقلیمی به منطقۀ توندرا منتهی می‌شود كه در پی آن، جنگلهای سوزنی‌برگ تایگا قرار دارند (ایست، 563 به بعد). 
حیات وحش در قارۀ آسیا بسیار متنوع است. در شمال قاره، انواع خرگوش، روباه، خرس و گوزن قطبی وجود دارند. در قسمتهای جنوبی تایگا، این انواع، متنوع‌تر است، ازجمله گرگ، گوزن، آهو و مانند آن (برونینگ، 77-79). 
در مناطق گرم آسیای نزدیك (خاورمیانه)، حیات وحش دارای ویژگیهای مدیترانه‌ای است (همو، 110). در استپها و صحراهای بخش شرقی، انواع بز كوهی، اسب و همچنین خر وحشی زندگی می‌كنند. در بخشهای مرتفع كوهستانی، گوسفند و بُز وحشی، یوزپلنگ و مانند آن وجود دارند. در خاورمیانه و هندوستان، ببر، پلنگ، انواع خرس، سگ وحشی، انواع میمون، فیل، گوزن، بز كوهی و گاومیش و ضمناً در آسیای شرقی و جنوب شرقی گیبون، پاندا (خرس چینی) و دیگر جانوران زندگی می‌كنند (اشمیدر، 20-22).