آستان قدس رضوی

کتابخانه

دربارۀ کتابخانۀ آستان قدس و تاریخ پیدایش آن آگاهی دقیقی در دست نیست. باتوجه به قراین تاریخی، محلی برای نگهداری قرآنها و کتابهای وقفی در آستان قدس وجود داشته است. این معنی را از نام و احوال برخی از واقفان کتاب، در وقف‌نامه‎های مرقوم در پشت برخی کتابها و قرآنها می‎توان دریافت. کهن‌ترین نسخه‎های موجود، قرآنی است که در 393ق / 1003م وقف شده است. همچنین جزواتی هست که واقف آن ابوالبرکات علی ‎بن حسین بوده و در 421ق / 1030م وقف شده است. غیر از اینها می‎توان از قرآنی مربوط به سدۀ 5 ق / 11م که توسط شَهْرْسِتّی دختر امیرابوالعباس خسرو پسر رکن‎الدولۀ دیلمی وقف شده، یاد کرد. پس از آن به مرور زمان، قرآنها و کتابهایی در آستان قدس گرد آمده و بدیهی است که در جایی نگهداری می‎شده است. مثلاً در زاویۀ جنوبی ایوانِ امیرعلیشیر جایی بوده به نام «قرآن‌خانه» که قرآنهای خطی را در آنجا نگاه می‎داشته‎اند. در وقف‎نامۀ کتاب غایةالوصول (825ق / 1422م) جملۀ «خزانة الکتب» به چشم می‎خورد. از همین‎جا معلوم می‎شود که در قرن 9ق / 15م کتابخانه‎ای در آستان قدس بوده است. با حملۀ ازبکها در 998ق / 1590م، کتابخانه نیز دستخوش چپاول شد و بسیاری از قرآنها و کتابهای نفیس آن از میان رفت. اسکندربیک منشی با ذکر «کتابخانۀ سرکار فیض» در عالم‎آرای عباسی به این معنی تصریح کرده است. پس از آن، شاه‎عباس با گردآوری کتابهای باقی‎مانده و آنچه خود او یا شیخ بهایی وقف کرد، کتابخانۀ جدید را پدید آورد و مدیری برای آن تعیین کرد. در روزگار افشاریان این کتابخانه دایر و مورد استفاده بود. نادرشاه نیز کتابهایی وقف کتابخانه کرد. در طومارِ علی‎شاه (نک‍ : بخش چهارم همین مقاله) اسامی کارکنان کتابخانه (در آن زمان) با ذکر شغل و حقوقشان آمده است. در روزگار قاجاریان نیز کتابخانه مورد توجه و استفاده بوده است. در 1342-1344ش بناهای قدیمی واقع در ضلع شرقی موزه را برچیدند. و به جای آن تالاری برای موزه در 3 طبقه بنا نهادند. این ساختمان از جنوب به صحن موزه، و از غرب به کتابخانه پیوسته، و ضلع شمالی آن پشت ساختمانهای صحن جدید واقع بود که از آن راهی به صحن جدید گشوده بودند. این ساختمان را بعداً برچیدند و فضای آن را به محوطۀ صحن امام افزودند. در 1353ش در ضلع شرقی صحن امام، ساختمان جدیدی برای کتابخانه، خزانه و موزه با بیش از 000‘10 مـ 2 زیربنا در 5 طبقه ساخته شد. 2 طبقۀ این بنا پایین‌تر از سطح زمین و 3 طبقۀ دیگر بالاتر از سطح زمین است. هر طبقه از آن دارای 000‘2 مـ2 زیربناست. یکی از 2 طبقۀ زیرین به خزانۀ آستانه، و دیگری به مخزن کتابهای خطی و تالار نمایشگاه اختصاص یافته است. دیوارهای این 2 قسمت دارای درهای ایمنی ویژه و دیوارهای بتونی است. در طبقۀ هم‎کف، تالار موزه واقع است. طبقۀ اول دارای 2 سالن مطالعۀ مجزا برای آقایان و بانوان است. این بخش نیز دارای بالابَرِ ویژۀ کتاب و خدمات لازم است. در طبقۀ دوم، مخزن کتاب واقع است، و بخشی از آن نیز به سازمان اداری کتابخانه اختصاص داده شده است. در سراسر این ساختمان، تجهیزات ویژه‎ای برای نگاهداری کتاب و اشیاء نفیس موزه مانند تأسیسات ایمنی، تلویزیون مداربسته، وسایل آتش‎نشانی و دستگاههای تهویه و حرارت مرکزی و دستگاه ویژۀ تنظیم حرارت برای محیط کتابخانه و موزه تعبیه شده است. برای نمایش قرآنها و کتابهای خطی نفیس نیز تدابیری به کار رفته است. این قرآنها و کتابها در ویترینهای گوناگون قرار گرفته است تا در معرض دید باشد. کتابخانۀ آستان قدس، گنجینه‎ای عظیم و نفیس از قرآنها و کتابهای خطی است که در طی چند قرن در آنجا گرد آمده و غالب آنها کمیاب و برخی منحصربه‎فرد است. افزون بر این، تعداد زیادی مرقعات گرانبهای خطی از آثار اساتید بزرگ خط در کتابخانه نگهداری می‎شود. تعداد قرآنهای نفیس خطی به خط کوفی و نسخ و ثلث 290‘2 نسخه است که نفیس‎ترینِ آنها در گنجینۀ قرآن نگهداری می‎شود. بسیاری از این قرآنها مُذَهَّب، و در تعدادی از آنها تمام آیات با آب‎طلا نوشته شده است. کتابخانۀ ملک در تهران و کتابخانۀ وزیری در یزد، از سوی حاج‎حسین آقاملک و حاج‎سیدعلی‎محمد وزیری بانیان آنها، وقف کتابخانۀ آستان قدس شده و تحت نظر آن، اداره می‎شود. کتابخانۀ مرکزی آستان قدس نیز دارای 2 شعبه به نامهای کتابخانه و مسجدالرضا موسوم به شعبات 1 و 2 کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی است. علاوه بر اینها کتابخانۀ مروج یزد و کتابخانۀ نایین از کتابخانه‎های تابع کتابخانۀ مرکزی آستان قدس به‌شمار می‎روند. تعداد کتب آستان قدس مطابق آمار 1364ش از این قرار است: تعداد کتابهای چاپی 000‘149 جلد، تعداد کتابهای خطی 070‘15 جلد، تعداد قرآنهای نفیس خطی 290‘2 جلد، تعداد جزوات خطی 750‘8 جلد، تعداد کتابهای کتابخانه‎های وابسته 000‘15 جلد و تعداد کل کتابهای آستان قدس رضوی 110‘190 جلد. 
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‎یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانۀ جدیدی در حدفاصل مقابل خیابانهای طبرسی و بالا خیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت 000‘12 مـ2، با 3 طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک میلیون کتاب را خواهد داشت. 

گنجینۀ قرآن

یکی از مراکز وابسته به کتابخانه گنجینۀ قرآن است. در 1342ش، قرآنهایی را که از حیث خط و تذهیب و ترصیع و جلد و و سایر امتیازات، منحصربه‎فرد بود، در یک‎جا به نام گنجینۀ قرآن گرد آوردند و برای هریک کارت شناسایی تهیه کردند. کهنترین قرآن خطی این گنجینه را ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود غزنوی در ربیع‎الاول 393ق /  ژانویۀ 1003م وقف حرم رضوی کرده است. جدیدترین قرآن خطی نیز قرآنی است به خط نسخ از قرن 9ق / 15م با عبارت «بایْسُنْقُر بن شاهرخ ‎بن تیمور گورکان» که در 1347ش وقف آستان قدس شده و از نظر خط و تذهیب و ترصیع بسیار نفیس است. تعداد قرآنهایی که در این گنجینه گرد آمده بیش از 200 نسخه است. 

موزه

در موزۀ آستان قدس نیز اشیاء بسیار نفیس و غالباً بی‎همتایی نگهداری می‎شود که در طی قرون مختلف در خزانۀ رضوی گرد آمده است. اشیاء موزه شامل سکه‎های نفیس از دوره‎های قبل از اسلام و پس از آن، جواهرات گرانبها، قالیچه‎های نفیس، شمشیرها و خنجرهای مرصع متعلق به امیران و حاکمان دوره‎های مختلف، منبر، سنگاب، شمعدان، چلچراغ و بسیاری اشیاء دیگر است که اکنون همگی طبقه‎بندی شده و در معرض دید عموم قرار دارند. درآمد موزه صرف خرید کتاب برای کتابخانه می‎شود. 
غیر از موزۀ مرکزی آستان قدس، موزۀ ملک‎آباد در محل کاخ شاه سابق، وابسته به آستان قدس که هم‎اکنون دایر است و نیز موزۀ مردم‎شناسی که تا این تاریخ افتتاح نشده است، هردو، از موزه‎های تابع آستان قدس و تشکیلات اداری آن به‌شمار می‎روند. 

دانشگاه علوم اسلامی

این دانشگاه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسۀ قدیم میرزاجعفر، به انضمام مدرسۀ خیرات‎خان و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای 22 کلاس درس، 250 اتاق خواب، مسجد، رختشویخانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به 000‘22 متر مربع می‎رسد. 

مؤسسۀ پژوهشهای اسلامی

این مؤسسه در 1364ش به منظور تحقیق در زمینۀ معارف اسلامی، مطالعات اجتماعی، زبانهای خارجی، نشر کتاب و مجلات ادواری، با همکاری استادان دانشگاه و حوزۀ علمیّه تأسیس شد. مؤسسۀ نامبرده در بلوار شهید منتظری (تلویزیون) واقع است. 

بنیاد فرهنگی رضوی

مؤسسه‎ای است پژوهشی و آموزشی، شامل مجموعه‎ای از دبستان تا دانشگاه که طالبان علم از آغاز برای ورود به دورۀ تحصیلات عالی در مجموعه‎های آموزشی آن به تحصیل می‎پردازند. 

مؤسسۀ چاپ و انتشارات

این تشکیلات در 1362ش تأسیس شد و هدف از تأسیس آن، تألیف و ترجمه و تصحیح و نشر کتب و آثار مربوط به معارف اسلامی و تحقیقات نوین در علوم و فنون مختلف است. این مؤسسه در خیابان کوه‎سنگی مشهد واقع است. 

بخش دوم ـ موقوفات 

مراد از موقوفات آستان قدس، اموال و املاکی است که خرید و فروش «اصل» آنها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین‌شده در وقف‌نامه‎ها می‎رسد. اسنادِ وقفِ بسیاری از اموال منقول و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم رضوی شده باقی است و خود دارای ارزش تاریخی فراوان است. بسیاری از موقوفات از سوی ثروتمندان یا امیران و حاکمان وقت برای کمک به زائران یا مستمندانی که مجاور و معتکف حرم بوده‎اند، وقف شده است، یا خود زائران به فراخور حال خویش اموالی نیاز کرده‎اند. اسناد بسیاری از این موقوفات در حملات متعدد مغول و ازبک و افغان به مشهد از میان رفته و آنچا باقی است بیشتر مربوط به اوقاف روزگار صفوی به این سوی است. نام همۀ املاکی هم که وقف آستان بوده و بعداً تصاحب شده و از میان رفته، باقی است. در روزگار نادرشاه، املاک آستانه مدتی از سوی دیوان وی ضبط شد، ولی سپس برادرزاده‎اش عادل‎شاه (علی‎شاه) موقوفات ضبط شده را به اضافۀ «یک‎صد زوج زراعتی از املاکِ مزروعیِ ابتیاعی و انتقالی خود و دولت» را مجدداً به آستانه بازگرداند و صورتی از رَقَبات موقوفه را در «طومارِ علی‎شاه» تنظیم کرد که اکنون در کتابخانه محفوظ است. در روزگار ناصرالدین‎شاه، عضدالملک نایب‎التولیۀ وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفۀ آستان قدس را تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. از سوی ناصرالدین‎شاه نیز فرمانی در این مورد صادر شد که در کتابخانۀ آستانه محفوظ است. در این میان گاهی بر اثر حوادث نامطلوب سیاسی و ضعف متولیان و یا سودجویی متصدیان، منافع و عواید حاصله از اوقاف یا خود املاک موقوفه تصرف می‎شده یا از حَیّز انتفاع ساقط می‎گردیده است. در طومارِ علی‎شاهی و طومارِ موقوفاتِ عضدالملک به این معنی تصریح شده است و اساساً منظور از صورت‎برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش در جلوگیری از وقوع چنین پیش‎آمدها بوده است. در چند دهۀ اخیر موقوفات آستان قدس تدریجاً به ثبت داده شده و برای همۀ آنها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است. 
موقوفات غیرمنقول آستان قدس علاوه بر املاک کشاورزی، شامل بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل نیز می‎شود. بخش عمدۀ این موقوفات در مشهد و شهرهای خراسان، و بقیه در تهران، قزوین، رشت، مازندران، آذربایجان، کرمان، اصفهان و شیراز است. مصرف موقوفات اغلب از سوی وقف‎کنندگان معلوم شده است. برخی نیز به صورت مطلق وقف شده است تا به صلاح‎دید متولی وقت به مصرف برسد. املاکی که وقف‎نامۀ آنها از میان رفته، جزو این‎گونه موقوفات به‌شمار می‎آید. در بخش دیگری از موقوفات، واقفان، مصرف قسمتی از آنها را معین کرده و قسمتی را در اختیار تولیت آستان قدس نهاده‎اند. 

بخش سوم ـ تولیت و تشکیلات اداری 

از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در ادوار پیش از طهماسب اول صفوی (920-984ق / 1514-1576م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‎آید که حرم مطهر را از قدیم خادمان و مباشران بوده است. همچنین اربلی (د 683 ق / 1284م) در کشف‎الغمه از زنی یاد می‎کند که در روزگار سامانیان مباشرت بقعۀ مبارکه را برعهده داشته است. پیش از روزگار صفوی، ادارۀ بقعۀ رضوی بر عهدۀ نقیبان که بیشتر از سادات و علما بوده‎اند، قرار داشته است. خواندمیر از «سادات عظام و نقباء کرام روضۀ مقدسۀ رضویّه» سخن می‎گوید و نام چند تن از آنان را بر می‎شمارد. اولین کسی کـه بـه عنـوان نقیب مشهد از او یـاد شده، میرزا بَدرالدین نقیب (قرن 8ق / 14م) معاصر سلطان‎محمد خدابنده (اُولْجایْتو) است که شهر مشهد را از تعرض و دستبرد «یَساوَر» محفوظ داشت. در ایام شاهرخ تیموری نیز نقیب مشهد، علاءالدوله علی حمیدی علوی مشهدی رضوی نام داشت که گوهرشاد در وقف‎نامۀ خود، تولیت «بقاع متبرکه و اوقاف مذکورۀ مسجد گوهرشاد را به او واگذاشت. ادارۀ آستان قدس به وسیلۀ نقیبان، تا تصرف مشهد توسط طهماسب صفوی ادامه داشت. پس از آن شاه‎طهماسب با وقف املاکی بر آستان قدس، متولی خاصی غیر از نقیبان از جانب خود معین کرد. نخستین نایب‎التولیۀ آستان قدس در ایام وی، امیرابوالولی پسر میرشاه محمود انجوی شیرازی «سیدِ فاضلِ فقیهِ متعصبِ در تشیع» بود (اسکندربیگ، 1 /  148). در روزگار صفویان گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‎شدند. متصدیان جزء در دستگاه اداری آستان قدس در آن ایام عبارت بودند از تنی چند خادم، فراش و قاری که به ترتیب تحت ریاست خادم‎باشی، سرکشیک و صدرالحُفّاظ انجام وظیفه می‎کردند. عده‎ای نیز به عنوان متصدیان دفتری و مباشران املاک، به کار مشغول بودند. خادمان و کارکنان آستان قدس دارای مقرری بودند و هر سال مبلغی نقد و مقداری غله از محل درآمد موقوفات دریافت می‎کردند. در روزگار نادرشاه که موقوفات آستانه یک چند ضبط شد، فقط آنچه زائران به داخل ضریح می‎ریختند به خادمان داده می‎شد و تعداد خدام نیز از 5 تن به 3 تن کاهش یافت. در طومارِ علی‎شاهی مراتب و وظایف متولی و کارکنان اعم از ناظر، سرکشیک، کلیددار، مهردار، مدرس، خادم‎باشی، نایب‎الزیاره، صدرالحفاظ، امام، خطیب، واعظ و دیگران آمده است. در مورد «اخراجات» موقوفات آستانه نیز فرمانهای جامعی اعم از تأمین روشنایی، اطعام فقرا، معالجۀ بیماران، نظارت و مرمت ابنیه، و حقوق کارکنان به تفصیل صادر شده است. 
محاسبات مالی آستان قدس که به شیوۀ محاسبات دیوانی قدیم یعنی سیاق‎نویسی بوده است. تا اواسط دورۀ قاجاریان به همین روش، در پایان هرسال صورت جامعی از درآمد و هزینۀ یکساله به وسیلۀ مستوفیان با ذکر جزئیات تنظیم می‎شد و به امضاء و مهر نایب‎التولیۀ وقت می‎رسید. از اواسط دورۀ قاجاریان به علت خرید و فروش منصب نیابت تولیت، و فساد متولیان، ادارۀ آستان قدس دچار اختلال شد و رشتۀ کارها از هم گسیخت تا جایی که پاره‎ای از املاک کشاورزی و مستغلات آستانه را تصرف کردند و به تملک خود درآوردند. در 1305ش آیین‎نامه‎ای برای ادارۀ آستان قدس وضع گردید که تا 1328ش نافذ بود. در این سال آیین‎نامۀ جدیدی در 9 فصل و 76 ماده تدوین شد و در 1340ش 2 ماده به آن الحاق گشت. در 1354ش، کارکنان آستانه مشمول طرح طبقه‎بندی مشاغل شدند و هرکدام در گروه مناسب جای گرفتند. با این اقدام، هر نوع ترفیع و انتقال و استخدام، براساس ضوابط و مقررات مدون انجام می‎شود. در همین سال آیین‎نامه‎های اداری و مالی جدیدی برای آستان قدس تدوین شد و امور اداری آستانه براساس آیین‎نامه‎های مزبور به جریان افتاد. نمودار سازمانی آستان قدس رضوی در صفحۀ بعد آمده است.

مآخذ

آستان قدس، آستان قدس رضوی دیروز و امروز، تهران، سحاب، 1356ش، صص 28، 29، 32، 33، 38، 150، 151؛ همان، انقلاب اسلامی و آستان قدس رضوی، تهران، 1364ش، صص 39، 45، 48، 50، 54-59، 65، 229، 242، 243؛ ابن‎اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دارصادر، 1402ق /  9 / 401؛ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، علمی و فرهنگی، 1361ش، 1 / 441؛ ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورةالارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش، ص 169؛ ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات‎الاعیان، بیروت، دارصادر، 1970م، 3 / 270؛ ابن طِقْطَقی، محمد بن علی، تاریخ فخری، ترجمۀ محمد وحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش، ص 301؛ ابوالفداء، اسماعیل، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م، ص 150؛ ادیب هروی، محمدحسن، حدیقةالرضویة، مشهد، 1326ش، صص 170-232؛ اربلی، ابوالحسن علی، کشف‎الغمة، بیروت، دارالکتب‎الاسلامی، 1401ق، ص 71؛ استرآبادی، میرزامهدی‎خان، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، 1341ش، ص 360؛ اسکندربیگ ترکمان، عالم‎آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، 1350ش، 2 / 827، 854، 871؛ اصطخری، ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش، ص 205؛ اعتضادپور، علی، «ابنیۀ آستان قدس»، نامۀ آستان قدس، دورۀ 6 شم‍ 2 و 3 (بهمن، 1344ش)، ص 225؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان، مطلع‎الشمس، تهران، 1301ق،2 /  8‘50، 51‘155‘238؛ بارتولد، و و، تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزۀ سردادور، تهران، توس، 1358ش، ص 133؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی‎اکبر فیاض، تهران، دنیای کتاب، 1363ش، ص 413؛ پوپ، آرتور آپهام، «حرم مطهر امام‎رضا در مشهد»، ترجمۀ محمدعلی صبوری، نامۀ آستان قدس، دورۀ 8 شم‍ 1 (اسفند 1347ش)؛ خراسانی، محمدهاشم، منتخب‎التواریخ، تهران، علمی، 1352ش؛ خواندمیر، غیاث‎الدین، حبیب‎السیر، تهران، خیام، 1362ش، 2 / 82، 4 / 139، 319، 333، 508؛ خوانساری، محمدباقر، روضات‎الجنات، بیروت، 1390ق، 6 / 273؛ رضوان، محمدحسن، «ساختمان جدید بستهای آستان قدس»، نامۀ آستان قدس، دورۀ 6، شم‍ 19 (آذر 1343ش)، صص 97-99؛ سعیدی، غلامرضا، «تحقیقات تاریخی خراسان»، نامۀ آستان قدس، دورۀ 6، شم‍ 17، نوروز 1343، صص 52، 53؛ شوشتری قاضی نورالله، مجالس‎المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1375ق، ص 115؛ طبرسی، فضل ‎بن حسن، اعلام‎الوری، بیروت، دارالمعرفة، 1399ق، ص 303؛ قزوینی، زکریا بن محمد، آثارالبلاد، بیروت، دارصادر، صص 392-401؛ کربلایی تبریزی، حافظ‎حسین، روضات‎الجنات، به کوشش جعفرسلطان قرایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344ش، 2 / 373؛ مروی، محمدکاظم، عالم‎آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، زوار، 1364ش، 1 / 201؛ مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362ش، ص 151؛ مسعودی، علی‎بن حسین، مروج‎الذهب، بیروت، دارالاندلس، 3 / 441؛ مفید، ابوعبدالله محمد، الارشاد، ترجمۀ محمدباقر ساعدی خراسانی، تهران، اسلامیه، 1351ش، صص 613، 614؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن‎التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش، 2 / 515؛ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء والتاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس 1916م، 5 / 110‘111؛ مؤتمن، علی، راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، آستان قدس، 1348، جمـ ؛ مولوی، عبدالمجید، «نظری به حریم پاک امام»، نامۀ آستان قدس، دوره 6، شمـ 20 (نوروز 1344ش)، ص 113؛ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضةالصفا، تهران، خیام و دیگران، 1339ش، 5 / 498، 8 / 312؛ ناصرالدین‎شاه قاجار، سفرنامۀ خراسان، به کوشش محمدحسن‎خان اعتمادالسلطنه، تهران، سنگی، 1306ق، صص 140-141؛ یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم‎البلدان، به کوشش فردیناندووستنفلد، لایپزیگ، 1866-1870م؛ 3 / 153-156؛ یعقوبی، ابن واضح، البلدان، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش، ص 53. 

صادق سجادی