آداب ناصری

آدابِ ناصری، كتابی در موضوعات گوناگون اخلاق عملی به نظم ونثر و به زبان پارسی، نوشتۀ محمد ابراهیم خان محلاتی متخلص به «خلوتی» ملقب به «صدیق خلوت» و مشهور به «چُرتی» (ز 1252ق / 1836م و زنده در زمان مظفرالدین شاه قاجار)، فرزند میرزا احمد محلاتی (خواهرزادۀ آقاخان اول). نویسنده در دربار ناصرالدین شاه سمت غلام‌بچه‌باشی و عنوان پیشخدمتی داشته است. وی این كتاب را در 1303ق / 1886م نوشته و به ناصرالدین شاه قاجار پیشكش كرده است. بر این كتاب محمدحسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصری مقدمه‌ای در 1305ق / 1888م نگاشته كه در حاشیۀ صفحه‌های اول و دوم آن درج شده است. متن كتاب پس از یك مقدمۀ چند صفحه‌ای، حاوی مطالب و موضوعات گوناگون اخلاقی است و فصل‌بندی ویژه‌ای ندارد. نویسنده موضوعاتی را مطرح ساخته و گاه برای اثبات نظر خود اشعار و داستانهایی نیز نقل كرده است. در مقدمه از چگونگی تألیف این كتاب بحث شده و نكاتی از شرح زندگی نویسنده در آن به اختصار آمده است. این كتاب در حقیقت، جُنگی از امثال و حكم است كه به لباس پند و اندرز بر زبان نویسنده جاری شده است. جملات و بندهای آن كوتاه، و موضوعات آن به زبانی ساده و خالی از تعقید نگارش یافته است. از پاره‌ای مضامین كتاب چنین برمی‌آید كه نویسنده به صوفیان نعمة‌اللٰهی گرایشی داشته است (ص 48). او كه عنوان رسمی در دربار شاه داشته، ضمن اندرز به جوانان،‌ آنان را از مخالفت با شاه و دولت و قانونهای موجود بر حذر داشته و هراسانده است. به نظر وی مخالفان سیاسی دولت حاكم، افراد شروری هستند كه دولتمردان ناگزیرند آنان را برانند و در صورت لزوم به چوبۀ دار بسپارند. او بهترین راه را برای سلامت و آرامش خیال، پناه گرفتن در دامان دولت مستقر و نیز دین دانسته است (صص 48-49). ستایش تنها پادشاهان را رواست و برای دیگران ننگی نابخشودنی است. درگیری با زبردستان مایۀ پایمال شدن است، پس باید از آن دوری جست.
این كتاب را می‌توان آیینۀ تمام‌نمای اعتقادات اخلاقی طبقۀ فرادست جامعۀ آن روزگار دانست. نویسنده كه خود را در جرگۀ این طبقه و مدافع حقوق آنان می‌داند، با آگاهیهایی كه داشته، به خوبی توانسته است نظریات اخلاقی و سیاسی این طبقه را در قالب حمایت از اخلاق جامعه بیان كند و همه را به پیروی از آن فراخواند. گویا مؤلفْ این كتاب را بیش از یك بار تحریر كرده است. برحسب آگاهیهایی كه مُشار به دست می‌دهد، كتاب یادشده تاكنون 3 بار به چاپ رسیده است: 1301ق / 1884م، حدود 1305ق / 1888م و 1322ق / 1904م در ضمن مجموعة‌البلاغة. این مجموعه از 2 كتاب نویسنده تشكیل یافته است: آداب ناصری و دیوان مظفری؛ كتاب اخیر منظوم و در مدح مظفرالدین شاه است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 31، 26 / 13؛ بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوار، 1347-1353ش، 2 / 435-436، 3 / 296-297؛ خلوتی، محمدابراهیم محلاتی، آداب ناصری، تهران، مطبعۀ دارالفنون، جم‍ ؛ مُشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1 / 53؛ همو، مؤلفین كتب چاپی، 4 / 4552.

سیدعلی آل داود