اکشونبه

اُكْشونُبه، شهر و كوره‌ای (شهرستانی)در جنوب غربی اندلس. واژۀ اكشونبه در اصل نام شهر كهن رومی است كه در 10 كیلومتری شمال فارو (در منابع عربی: شنتمریة الغرب) در جنوب پرتغال كنونی واقع بوده است (لوی پرووانسال، 129، حاشیۀ 5). این نام در منابع به صورتهای اكشنبه (ابوعبید، 2 / 896؛ ابن دلایی، 100)، اخشنبه (اصطخری، 37، 41؛ ابن حوقل، 1 / 109؛ حدود العالم، 183؛ مقدسی، 57؛ قس: یعقوبی، 110: احسونبه)، و گاه به صورت محرَّف اكشونیه (ابن‌قوطیه، 101؛ یاقوت، المشترك، 57، 113، بلدان، 3 / 312؛ قس: ابن‌فرضی، 2 / 51: اسكونبه؛ ابن‌حیان، چ بیروت، 380؛ مكی، 651، حاشیۀ 608) نیز آمده است. با این حال، یاقوت در بلدان ذیل دو نام اَخْشَنْبه و اَكشونیه (1 / 164، 343)، از دو شهر متمایز یاد كرده است.
این شهر در تقسیمات اداری قسطنطین از بخش پنجم اندلس كه مركز آن مارده بوده، به شمار آمده است (ابوعبید، 2 / 891، 892). جغرافی‌نگاران مسلمان از اكشونبه به عنوان شهری بزرگ، مشهور و پر بركت در غرب اشبونه بر كرانۀ اقیانوس اطلس یاد كرده‌اند كه تا شهر لب 3 تا 4 روز، و با شهر شِلب 6 روز فاصله داشته (یعقوبی، 354؛ ابن حوقل، 1 / 115؛ یاقوت، همانجا؛ قس: حدود العالم، همانجا، كه آن را از شهرهای كم نعمت و كم جمعیت برشمرده است)، و مرز دولت اسلامی اندلس را در منتهى‌الیه جنوب غربی تشكیل می‌داده است (ابوعبید، 2 / 900؛ ابن دلایی، 121).
افزون بر این، اكشونبه نام كوره‌ای در جنوب غربی اندلس بود كه از رود وادی آنه تا اقیانوس اطلس را شامل می‌شد و مركز آن شلب بود (نك‍ : مونس، 1 / 62؛ نیز نك‍ : ابن‌عبدالمنعم، 342؛ ابن‌حیان، چ مادرید، 5 / 249، 255، 315، جم‍‌ ). این كوره از جنوب به كورۀ باجه و از مغرب به كورۀ اشبیلیه محدود بود كه امروزه ایالت آلگاروه (الغرب) در پرتغال است. كورۀ ساحلی اكشونبه شهرها و دژهای بسیاری را در برمی‌گرفت و به سبب كارخانه‌های كشتی‌سازی خود ــ كه بزرگ‌ترین آنها در شلب بود ــ شهرت داشت (مونس، 2 / 203). به گفتۀ ابن عبدالمنعم حمیری عربهایی از یمن و دیگر جاها در مركز این كوره و روستاهای اطراف آن سكنى داشتند (همانجا). یاقوت از برخی اقلیمها، نواحی و شهرهای مختلف این كوره یاد كرده است (نك‍ : همان، 1 / 635، 2 / 158، 606، 911، جم‍‌ ). از بندرگاههای مهم این كوره شنتمریة الغرب بود (ابن ابار، 2 / 18؛ ابن عبدالمنعم، 347). گفته می‌شود كه در اكشونبه معدن قلع بی‌نظیری وجود داشت (ابوعبید، 2 / 898). همچنین در كوهی در آن ناحیه، درختانی بود كه از سوختن چوب آنها بوی خوش عود برمی‌خاست (همو، 2 / 896؛ ابن عبدالمنعم، 342). در ساحل این شهر نیز عنبر نیكو به دست می‌آمد (انصاری، 245).
در روایات تاریخی اسلامی، نخستین بار از اكشونبه به عنوان محل اسكان بخشی از سپاهیان مصری در زمان ولایت ابوالخطار در اندلس (حك‍ 125-130 ق) یاد شده است (عنان، 1 / 125-126). بعدها در جریان تهاجم نُرمانها (در منابع با عنوان مجوس یاد شده است) و سیر حركت آنان در اندلس، در 230ق و 354ق نام اكشونبه دیده می‌شود (نك‍ : ابن دلایی، 100؛ ابن اثیر، 7 / 17؛ ابن خلدون، 4(2) / 314).
اكشونبه به سبب دوری از مركز حكومت اندلس گاه به گاه دستخوش تاخت و تاز مخالفان قرطبه بود. در 218 ق در زمان عبدالرحمان بن حكم (حك‍ 206- 238 ق)، دامنۀ شورش بربرها به بَطَلیوس، اكشونبه و باجه كشیده شد. از 261 ق كه عبدالرحمان بن مروان جلّیقی به همراه مولَّدان (عربهای دو رگه)، یك چند حركتی را در غرب اندلس برضد امیر محمد، حاكم اندلس (حك‍ 238-273 ق) سازمان داده بود، شورش خود را به اكشونبه و نواحی مجاور و كوره‌های اشبیلیه، لبله و باجه گسترد. وی همچنین كوهی استوار در ناحیۀ اكشونبه به نام منت شاقر (نك‍ : مكی، 627، حاشیۀ 574) را تصرف نمود. بعدها امیرمحمد عبدالرحمان بن مروان را بخشود و وی بربطلیوس دست یافت (ابن قوطیه، 101-102؛ ابن حیان، چ بیروت، 344-345).
در 302 ق، یحیی بن بكر كه بر اكشونبه حكومت داشت، پس از چندی ستیز با سعید بن مالك، حاكم باجه و داعیه‌دار مولدان، با وی مصالحه كرد (همو، چ مادرید، 5 / 104). در سال بعد سعید به انگیزۀ دست‌یابی به ریاست مولدان، یحیی بن بكر را بر ضد حاكم بطلیوس، عبدالله بن محمد بن عبدالرحمان جلیقی یاری داد، اما كار سعید و عبدالله به صلح انجامید (همان، 5 / 116-117). پس از یحیى از خلف ابن بكر در مقام حكومت اكشونبه یاد شده است. عبدالرحمان الناصرلدین الله (حك‍ 300-350 ق) به دنبال لشكركشیهای خود برای فتح شهرهای غرب اندلس، در جمادی‌الآخر 317 رهسپار شهر اكشونبه شد. خلف برای اظهار فرمانبرداری كسانی نزد ناصر فرستاد. ناصر نیز او را به شرط پرداخت مالیات سالانه در مقام خود ابقا كرد (همان، 5 / 247- 249). ابن حیان نام والیانی چند را كه پس از خلف بن بكر به حكومت كورۀ اكشونبه گماشته شدند، یاد كرده است (نك‍ : همان، 5 / 315، 392، 472، 490). ابن عذاری نیز از مرگ سعید بن هارون حاكم شهر اكشونبه در 434ق و جانشینی المعتصم سخن گفته است (3 / 215). به هر روی، شهر اكشونبه در دورۀ اسلامی از میان رفت و پس از آن، این نام جز بر كوره‌ای كه شهر شلب مركز آن بوده، اطلاق نمی‌شده است (مكی، 626-627، حاشیۀ 573).

مآخذ

ابن ابار، محمد، الحلة السیراء، به كوشش حسین مونس، قاهره، 1963 م؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، لیدن،
1938 م؛ ابن حیان، حیان، المقتبس، به كوشش چالمتا، مادرید، 1979 م؛ همان، به كوشش محمودعلی مكی، بیروت، 1393 ق / 1973 م؛ ابن خلدون، العبر؛ ابن دلایی، احمد، ترصیع الاخبار، به كوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، 1965م؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1980 م؛ ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، به كوشش كولن و لوی پرووانسال، بیروت، 1930 م؛ ابن فرضی، عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، به كوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1374 ق / 1954 م؛ ابن قوطیه، محمد، تاریخ افتتاح الاندلس، به كوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، 1402 ق / 1982 م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، المسالك و الممالك، به كوشش وان لون و فره، تونس، 1992م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالك الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1927 م؛ انصاری دمشقی، محمد، نخبة الدهر، به كوشش مرن، لایپزیگ، 1923م؛ حدود العالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340 ش؛ عنان، محمدعبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، قاهره، 1408 ق / 1988 م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ مكی، محمودعلی، حاشیه بر المتقبس (نك‍ : هم‍ ، ابن حیان، چ بیروت)؛ مونس، حسین، حاشیه بر الحلة السیراء (نك‍ : هم‍ ، ابن ابار)؛ یاقوت، بلدان؛ همو، المشترك، به كوشش ووستنفلد، گوتینگن، 1846 م؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ نیز:

Lévi-Provençal, E., La Péninsule ibérique au Moyen-Âge, Leiden, 1938.
محمدرضا ناجی