اصفهان، مسجد جامع

اِصْفَهان، مَسْجِدِ جامِع، یكی از قدیم‌ترین مسجدهای ایران كه تحولات معماری دوره‌های گوناگون اسلامی را در بردارد.
 مسجد جامع اصفهان در شمال شرقی شهر واقع است و مجموعۀ تاریخی وسیعی را به ابعاد 170×140 متر در كنار میدان كهنه تشكیل می‌دهد. این مسجد امروزه شامل قسمتهای مختلفی چون گنبد نظام‌الملك، گنبد تاج‌الملك، صحن چهار ایوانی، شبستانها و بنای معروف به مدرسۀ مظفری است.
گرچه از اواخر قرن 19م مسجد جامع اصفهان توجه و كنجكاوی اشخاصی چون فلاندن و كُست معمار و طراح فرانسوی را برای مطالعه و تهیۀ نقشه و طرح آن جلب نمود (نك‍ : فلاندن، تصاویر 55, 56)، ولی تحقیقات دقیق در مورد این بنا از 60 سال پیش آغاز شد و محققان ایرانی و غیرایرانی به مطالعۀ این ساختمان و بررسی خصوصیات معماری و تزیینی آن پرداختند. از میان متقدمان گابریل و سواژه از یكسو، و گُدار از سوی دیگر دو نظریۀ مختلف در مورد بنای نخستین این مسجد و تحولات آن طی قرون متمادی ارائه دادند و پرسشهایی را پدید آوردند. نظریۀ اول، مسجد عباسی را هستۀ اصلی گسترش مسجد جامع در قرون بعدی می‌داند (سواژه، «چند مسجد ... »، 82-94)
و نظریۀ دوم، ساختمان سلجوقیِ گنبد نظام‌الملك را، هر چند در جای مسجدعباسی، ولی بنایی نو پنداشته، آن را به عنوان مسجدی ایرانی از نوع «چهار طاقی» نطفۀ اولیه در دگرگونیهای مسجد جامع اصفهان می‌انگاشت (گدار، «تاریخ مسجد ... »، I(2) / 220-221، «مساجد ... » (1936)، I(2) / 187-210، نیز همان، III(1) / 48-63, (1956) III(2) / 83-88).
سازمان ملی حفاظت آثار باستانی (سابق) با همكاری مؤسسۀ ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصلۀ سالهای 1349-1357 ش دست به اقدامات اساسی و وسیعی برای كاوشهای باستان‌شناسی و مرمت این بنای مهم، و پژوهش در مورد خصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن زد. نتایج بررسیهای دقیقی كه طی این سالها به سرپرستی پروفسور شراتو و پروفسور گالدیری انجام گرفت، بسیاری از ابهامات تاریخی و معماری را در مورد این مسجد برطرف كرد و مراحل مختلف شكل‌گیری این مجموعه را ــ برپایۀ شواهد عینی و دلایل علمی حـاصل از عملیـات پیگردی و كـاوش ــ از یكدیگر تشخیص داده، معرفی نمود. بدین ترتیب دوره‌های مختلف ساختمانی در مسجد جامع اصفهان از زمان تأسیس مسجد اولیه تا وضع كنونی به نحو بارزی روشن شد.

پیشینۀ تاریخی

به گفتۀ ابونعیم اصفهانی در صد و پنجاه و اندی پس از هجرت، ایوب بن زیاد به عنوان عامل خراج و سعید بن منصور حمیری به عنوان امیرجنگ از سوی منصور خلیفۀ عباسی، به اصفهان گسیل شدند (ص 16). پس از بركناری سعید بن منصور، ایوب بن زیاد كه مسئولیت جمع‌آوری مالیات و امور جنگ را با هم عهده‌دار شده بود، در قریۀ خشینان منزل گزید و كاخی بر كرانۀ رودخانۀ فرسان و در جوار آن مسجدی دارای مقصوره بنا نهاد و در آنجا منبری قرار داد. وی همچنین برای تجار و كسبه و كارگران طرح بازاری انداخت كه در جنب یهودیه در مكانی معروف به صف التبانین (بازار كاه فروشان) ساخته شد. در روزگار ولایت ایوب بن زیاد خانه‌های یهودیه به خانه‌های قریۀ خشینان متصل شد (همانجا). پس از بركناری ایوب، اعراب قبیلۀ تیم كه ساكن قریۀ طِهْران در حومۀ اصفهان بودند، مسجد جامع بزرگی در یهودیه بنا كردند و در 156 ق منبر مسجد ایوب بن زیاد را بدانجا انتقال دادند (همو، 17). یهودیه پس از بنای این مسجد جامع از طرف صحرا گسترده شد و 15 ده به آن اضافه گردید. با وسعت یافتن یهودیه، مردم به توسعۀ مسجد پرداخته، بر آن اضافاتی نمودند كه از جملۀ آنها زمینهای معروف به خصیب‌آباد بود كه خصیب بن سَلْم به مسجد اضافه كرد. در 226 ق / 841 م در زمان خلافت معتصم عباسی و امارت یحیی بن عبدالله ابن‌مالك خزاعی مسجد جامع تجدید بنا شد و مساحت آن با اضافاتی كه از زمینها و خانه‌ها به آن ضمیمه گردید، افزوده شد(همانجا؛ مافروخی، 85).
در 307 ق / 919 م، در زمان خلافت مقتدر و فرمانروایی احمد بن مسرور، این مسجد باز هم وسعت یافت. این بار ابوعلی بن رستم زمینهای موسوم به رستم‌آباد را به مسجد اضافه كرد (ابونعیم، همانجا؛ مافروخی، 84). بدین‌ترتیب به استناد متون تاریخی، مسجد جامع اصفهان در دورۀ خلافت عباسیان دو مرحلۀ اساسی ساختمان را پشت سر گذاشت: مرحلۀ اول شامل بنای اصلی مسجد در قرن 2 ق، و مرحلۀ دوم تجدید عمارت آن در 226 ق. جامع در هر یك از این دو مرحله توسعه و گسترش یافت.

 خصوصیات معماری و تزیینی مسجد جامع اولیه (قرن 2 ق): حفاریهای انجام شده در مسجد جامع اصفهان، آثار مسجد اولیه را كه در زمان خلافت منصور ساخته شده بود و ابونعیم (ص 16-17) و مافروخی (ص 84-85) از آن یاد كرده‌اند،
آشكار، و موقعیت آن را مشخص نمود («شرق ... »، XXIII / 418, XXVI / 595, XXVII / 451-453).
محراب و بخش مهمی از دیوار خشتی سوی قبلۀ این مسجد مزین به تزیینات گچ‌بری زیبا و درخور توجهی در بعضی نقاط تا ارتفاع 40 سانتی‌متر و در بعضی دیگر تا 90 سانتی‌متر در زیر كف شبستان جنوبی مسجد فعلی كشف گردید (همانجا). مسجد اولیه به شكل مستطیل به عرض تقریبی 52 تا 55 متر بوده، و در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی نسبت به محور مسجد فعلی به طور مایل قرار داشته است. این مسجد كه احتمالاً شبستان ستون‌داری را در قسمت جنوبی خود جای می‌داده، بر زمینی بكر ساخته نشده بوده است. كشف آثاری از یك ساختمان متعلق به دورۀ ساسانی به خصوص قسمت تحتانی یك ستون آجری مدور و مزین به گچ‌بریهای تزیینی كه در موقعیت اصلی خود ظاهر گشت (همان، XXIII / 418؛ گالدیری، اصفهان ... ، I / 379)، و همچنین پیدا شدن پی ستون دیگری از همان دوره و قسمتی از كف این بنا («شرق»، XXVII / 7, 8، تصاویر) و نیز كشف آثاری از صدر اسلام در این محل حاكی از آن است كه مسجد جامع اصفهان در قرن 2 ق بر پهنۀ بناهایی مربوط به اواخر دورۀ ساسانی كه احتمالاً در دو قرن 1 و 2 ق / 7 و 8 م نیز با تغییراتی مورد استفاده قرار می‌گرفته، برپا شده بوده است (همان، XXIII / 418؛ شراتو، 39). موقعیت این مسجد بر محور شمال شرقی ـ جنوب غربی احتمالاً براساس همان محور ساختمان ساسانی بوده است.
كاوشهای باستان‌شناسی، تزیینات گچ‌بری شایان توجهی از قرن 2 ق را بر قسمت زیرین دیوار قبله و بر بخشی از دیواره‌های داخل محراب مسجد جامع اصفهان آشكار نمود. این تزیینات كه شامل زنجیره‌های گیاهی و دانه تسبیحی و نقوش مختلف براساس طرح برگ مو و برگ كنگر است، بسیار استادانه صورت گرفته است. این گچ‌بریها نشان از سنت تزیینی هلنی ــ ساسانی ــ كه در زمان امویان به كار گرفته می‌شده، و سپس در دوران عباسی تكامل یافته است ــ دارد و به‌عنوان نمونه‌های متقدم بر گچ‌بریهای تزیینی معروف به سبك A در بناهای سامره از قرن 3 ق (اتینگهاوزن، 102) از اهمیت بسزایی برخوردار است.
تجدید بنای مسجد در قرن 3 ق: با گسترش اصفهان در زمان خلافت معتصم عباسی، مسجد جامع پس از اصلاح محور آن به سوی قبله، با وسعتی چندین برابر تجدید بنا شد. تحقیقات و بررسیهای كارشناسان، موقعیت و خصوصیات معماری این مسجد را نیز روشن ساخته است (گالدیری، همان، II / 25-30، نیز 11-14؛ «شرق»، XXV / 540). بنای جدید، مستطیل شكل بوده، و از دو شبستان ستون‌دار در قسمت شمالی و جنوبی، و دو رواق ستون‌دار در قسمت شرقی و غربی در 4 طرف یك صحن مركزی تشكیل می‌شده است. جست‌وجوهای انجام یافته مكان ستونهای این مسجد را واقع بر شبكه‌ای از چشمه دهانه‌های مربع شكل كه در آن دهانۀ دو ستون به فاصلۀ تقریبی 35 / 4 متر است، مشخص می‌نماید. شبستان جنوبی سوی قبله دارای 6 ردیف ستون، شبستان شمالی دارای 4 ردیف ستون و دو رواق جانبی شرقی و غربی هر یك دارای دو ردیف ستون بوده است. در شبستانهای شمالی و جنوبی ناو مركزی عمود به دیوار قبله، عریض‌تر از سایر ناوها با پهنایی برابر 50 / 5 متر است (فاصلۀ تقریبی بین دهانۀ دو ستون). وجود ناو عریض‌تر مشابه در شبستان شمالی ــ خاص این مسجد ــ احتمال جایگاه ورودی مسجد را در قسمت میانی دیوار شمالی و در نتیجه تصور مسیر ورودی شمالی ـ جنوبی آن را به دست می‌دهد (گالدیری، اصفهان، II / 28؛ گرابار، 46). صحن این مسجد نسبت به قسمت سرپوشیدۀ آن از سطح بزرگ‌تری برخوردار بوده است. دور تا دور این بنا دیواری خشتی كشیده شده بوده است كه بخشهای متفاوتی از پی و نمای آن در نتیجۀ كاوشهای مختلف در 4 طرف مسجد كشف گردید (گالدیری، «مسجد ... »، 34-24، اصفهان، II / 29-30, III / 16-17).
به علت گسترشهای بعدی این مسجد، آثار دیوار آن كه طولش در اصل به 420 متر می‌رسیده، امروزه در داخل فضاهای سرپوشیده قرار گرفته است. قسمتهای عمده‌ای از دیوار محیطی در ارتفاع قابل توجهی از آن در جبهۀ شرقی مسجد كشف شد و وضع قدیمی نمای خارجی دیوار خشتی را در این سمت روشن ساخت. این دیوار، طولی برابر 126 متر داشته، و ارتفاع كل آن ــ با فرض مسطح بودن مسجد در آن تاریخ ــ حدوداً 8 متر بوده است. 28 طاق نما به فاصلۀ 95 / 1 متر از یكدیگر سطح دیوار را تزیین می‌كرده، و هر طاق نما به عرض 40 / 2 متر و ارتفاع 85 / 5 متر از زمین فرو رفتگی نسبتاً كم عمقی داشته، و در قاب مستطیل شكلی واقع بوده است. طاقچۀ كوچكی به ابعاد 20 / 1×50 / 0 متر و به ارتفاع 50 / 4 متر از سطح زمین هر یك از طاق نماها را مزین می‌كرده، و تمامی سطح دیوار از یك لایه خاك رس سرخ رنگ ممزوج با كاه نرم پوشیده شده بوده است (گالدیری، «مسجد»، 27). كشف آثاری از یك دیوار دیگر به فاصلۀ 19 متر از این دیوار خشتی و به موازات محور شمالی ـ جنوبی احتمال وجود یك زیاده یا حریم حفاظتی سربازی را در اطراف مسجد می‌دهد (گالدیری، اصفهان، II / 40-41). این فضای باز در زمانهای بعدی به طور متوالی و مكرر مورد استفادۀ ساختمانی قرار گرفته است.
مسجد جامع نوساختۀ اصفهان با شبستان ستون‌دار و رواقهای اطراف صحن مركزی گرچه سبك سادۀ مسجد كوفه را كه در زمان امویان در 50 ق / 670 م بازسازی شده بود (سواژه،«مسجد ... »، 94)، به خاطر می‌آورد، لیكن تحولات مساجد بزرگ دیگر این دوره را كه با به خلافت رسیدن عبدالملك (65-86 ق / 685-705 م) و سپس ولید اول (86-96 ق / 705-715 م) پدید آمد، نیز پیروی كرده است. یكی از نمونه‌های این دگرگونیها را می‌توان در شبستان مساجدی چون مسجد جامع امویان دمشق (87 ق / 706 م) مشاهده كرد كه در آن شبكۀ ستون‌دار سوی قبله از حالت یكنواخت در آمده، و ناو مركزی كه از صحن به محراب منتهی می‌شود، عریض‌تر انتخاب گشته است و ازاین‌رو از اهمیت بیشتری برخوردار است. این پدیده از مشخصات مساجد امویان چون مسجد الاقصى در بیت‌المقدس و نیز مساجد شهرهای دیگری چون حلب و بصرى و حماه (سوریه) به شمار می‌آید (همان، 95-101, 109). در زمان خلافت عباسیان این روش در ساختمان مسجد جامع اصفهان و در سایر مساجد عباسی نیز رعایت شد. از آن میان به ویژه می‌توان از دو مسجد سامره یعنی مسجد جامع و مسجد ابودلف كه در زمان خلافت متوكل (232-247 ق / 847-861 م) ساخته شده است، نام برد.
بدین ترتیب، مسجد جامع اصفهان یكی از اولین نمونه‌های مساجد عباسی و متقدم بر مساجد سامره است كه در ادامۀ سبك اتخاذ شده در مساجد امویان تحولات بعدی معماری این نوع بنای مذهبی در دورۀ خلافت عباسیان را در خود پروراند. طرح و بسیاری از اجزاء اصلی ساختمان این مسجد نه تنها هرگز از بین نرفت، بلكه اساس توسعه و تغییر شكل و تحولات معماری و تزیینی مسجد جامع اصفهان را در طی مدتی قریب به 12 قرن تشكیل داد.

مسجد جامع در دورۀ آل بویه

به‌رغم درگیریهای دیلمیان برای تسلط بر اصفهان، این شهر در آن دوران از آرامش و پیشرفت نسبی برخوردار بود. در این دوره مسجد جامع جدیدی به وسیلۀ صاحب بن عباد وزیر مؤیدالدوله در اصفهان ساخته شد كه مافروخی از آن به عنوان «مسجد جامع صغیر معروف به جورجیر» در برابر «مسجد جامع كبیر عتیق» یاد می‌كند (ص 84-85؛ نك‍ : گدار، «مسجد جورجیر ... »، 3103-3100؛ كلایس، 208؛ هنرفر، گنجینه، 43-40). مسجد جامع صغیر، كوچك‌تر، ولی زیباتر و مستحكم‌تر از جامع كبیر بنا نهاده شده بود و دارای شبستانها، خانقاهها، كتابخانه، مدارسی برای فقها و مجالسی برای ادبا و محلهایی برای شاعران، صوفیان و قاریان قرآن بوده است (مافروخی، 85-86). برخی از محققان به استناد محتوای