بهمنگان

بَهْمَنْگان‌، یا بَهْمَنْجَنه‌، بَهْمَنْجه‌، بَهْمَنْچَنه‌، یكی‌ از جشنهای‌ بزرگ‌ و كهن‌ ایرانی‌ پیش‌ و پس‌ از اسلام‌. در ایران‌ باستان‌ روز دوم‌ هر ماه‌، بهمن‌ نامیده‌ می‌شد و روز بهمن‌ از ماه‌ بهمن‌ (ه‍ م)‌ را كه‌ بهمنگان‌ می‌خواندند، جشن‌ می‌گرفتند (بیرونی‌، التفهیم‌، 257؛ شهمردان‌، 37؛ قزوینی‌، 78؛ نیز نك‍ : پورداود، تفسیر ... ، 209). در برخی‌ از منابع‌، مانند نخبة الدهر و فرهنگ‌ قوّاس‌ به‌ خطا نخستین‌ روز بهمن‌ ماه‌ را كه‌ به‌ نام‌ اورمزد (= اهورمزدا) خوانده‌ می‌شود، بهمنجنه‌ و عید دانسته‌اند (دمشقی‌، 366-367؛ مرورودی‌، 17). ایرانیان‌ تا چند قرن‌ پس‌ از اسلام‌ و تا پیش‌ از حملۀ مغول‌ بهمنگان‌ را جشن‌ می‌گرفتند. 
واژۀ بهمنجنه‌، معرب‌ بهمنگان‌ (= بهمن‌ + گان‌، پسوند نسبت‌) در ایران‌ عصر اسلامی‌ هم‌ به‌ همان‌ معنای‌ بهمنگان‌ به‌ كار می‌رفت‌ ( ایرانیكا، III /499؛ رضی‌، 682-684). برخی‌ نیز در توجیهی‌ عامیانه‌ بخش‌ دوم‌ واژۀ بهمنجنه‌ را معرب‌ «چِنه‌» و آن‌ را مخفف‌ «چینه‌» (مشتق‌ از چیدن‌) دانسته‌، و گفته‌اند: كلمۀ بهمنجنه‌ از بهمن‌، نام‌ گیاهی‌ كه‌ در بهمن‌ ماه‌ و زمستان‌ می‌روید و گل‌ سرخ‌ و سفید می‌دهد (بیرونی‌، الصیدنة، 137) و جنه‌ یا چنه‌، به‌ معنی‌ «چیدن‌ گل‌» در بهمن‌ ماه‌ تركیب‌ یافته‌ است‌ (فرهنگ‌ ... ، 1 /365؛ نیز نك‍ : آنندراج‌، 1 /816؛ داعی‌‌الاسلام‌، 783). این‌ وجه‌ اشتقاق‌ هیچ‌ توجیه‌ علمی‌ و زبان‌ شناختی‌ ندارد (نیز نك‍ : دبیر سیاقی‌، 456-457). 
ایرانیان‌ در این‌ روز، مراسم‌ خاصی‌ برپا می‌داشتند؛ مثلاً دیگ‌ آشی‌ موسوم‌ به‌ «دیگ‌ بهمنجنه‌» بار می‌گذاشتند و در آن‌ همه‌گونه‌ غلات‌، حبوبات‌، سبزیهای‌ خوراكی‌ و گوشتهای‌ حلال‌ می‌ریختند (بیرونی‌، التفهیم‌، همانجا؛ گردیزی‌، 524-525؛ نیز نك‍ : برهان‌ ... ، 1 / 328). به‌ نوشتۀ گردیزی‌ (همانجا) بنابر رسم‌ عجمیان‌ «اندر این‌ روز دیگی‌ بپزند و از همۀ نباتها و دانگوها و تخمها و گوشتهای‌ هر حیوانی‌ اندرو كنند ... و به‌ هر جای‌ بفروشند». «دانگو» نوعی‌ غله‌، و نیز آشی‌ 7 دانه‌ مركب‌ از نخود و باقلا و عدس‌ جز آن‌ است‌ ( برهان‌، 2 /820). امروزه‌ نشانه‌ای‌ از برگذاری‌ جشن‌ بهمنگان‌ در میان‌ غیر زردشتیان‌ دیده‌ نمی‌شود. با این‌ حال‌، برخی‌ آش‌ موسوم‌ به‌ ابودردا یا «هفت‌ دنگاره‌» را كه‌ در ایام‌ محرم‌ و صفر، در نقاطی‌ از ایران‌ (مثلاً در كازرون‌) تهیه‌ می‌شود، همان‌ آش‌ بهمنجنه‌ دانسته‌اند (نك‍ : حاتمی‌، 480؛ برای‌ اطلاع‌ از آش‌ ابودردا، نك‍ : دان‍‌ ، ابودردا، آش‌). احتمالاً بخش‌ نخست‌ واژۀ «دُنگاره‌» (دُنگ‌ یا دانگ‌ به‌ معنای‌ دانه‌) صورت‌ محلی‌ كلمۀ «دانگو»ست‌ كه‌ گردیزی‌ (همانجا) به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ است‌. برخی‌ از منابع‌ به‌ پرهیز زردشتیان‌ از كشتار و خوردن‌ گوشت‌ در بهمن‌ روز اشاره‌ كرده‌اند (سروشیان‌، جمشید، 160؛ بویس، 89). 
از آداب‌ دیگر این‌ جشن‌ خوردن‌ گیاه‌ بهمن‌ در این‌ روز بوده‌ است‌ كه‌ احتمالاً می‌بایست‌ نماد گیاهی‌ این‌ امشاسپند بر روی‌ زمین‌ باشد (بلوكباشی‌، یادداشتها ... ). برخی‌ گل‌ بهمن‌ سرخ‌ و سفید (ابومنصور، 66؛ اخوینی‌، 511)، و برخی‌ دیگر ریشۀ گیاه‌ بهمن‌ سرخ‌ و سفید را از گیاهان‌ دارویی‌ كه‌ طبیعتی‌ گرم‌ و خشك‌ داشته‌، می‌دانند و احتمال‌ داده‌اند كلمۀ بهن‌ فرانسوی‌ مأخوذ از بهمن‌ است‌ (زریاب‌، 137؛ پورداود، تعلیقات‌ ... ، 1 /90). 
در روز جشن‌ بهمنگان‌، بهمن‌ سرخ‌ و سفید را در آش‌ می‌ریختند و می‌خوردند و دم‌كردۀ آن‌ را می‌نوشیدند. گاهی‌ بهمن‌ خشك‌ را می‌كوبیدند و گرد آن‌ را بر روی‌ غذا می‌ریختند و یا با شكر مخلوط می‌كردند و می‌خوردند (گردیزی‌، همانجا؛ شهمردان‌، 37). ایرانیان‌ عقیده‌ داشتند كه‌ خوردن‌ شیر تازه‌ با بهمن‌ سپید در بامداد روز بهمنگان‌، حافظه‌ را تقویت‌ می‌كند و فراموشی‌ را می‌زداید و مردم‌ را از چشم‌ بد و بدیها محفوظ می‌دارد (بیرونی‌، التفهیم‌، نیز گردیزی‌، همانجاها). به‌ گزارش‌ محمد بن‌ هندوشاه‌ نخجوانی‌ افشاندن‌ بهمن‌ سرخ‌ و سفید بر سر مردمان‌ در روز جشن‌ مرسوم‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 266). 
از دیگر رسوم‌ این‌ روز، رفتن‌ به‌ كوه‌ و دشت‌ و چیدن‌ بهمن‌ سرخ‌ و سپید و گیاهان‌ دارویی‌ دیگر و تهیۀ روغن‌ از گیاه‌ بهمن‌ و دانه‌های‌ گیاهی‌ دیگر و بخور دادن‌ و دود دادن‌ گیاهان‌ معطر و گندزدا در فضاهای‌ خانه‌ را باید یاد كرد (قزوینی‌، 78؛ برهان‌، 1 /328؛ نیز نك‍ : رضی‌، همانجا). نوشیدن‌ شیر با اسفند (اسپند) و به‌ رشته‌ كشیدن‌ دانه‌های‌ اسفند و خوردن‌ تره‌، ماهی‌ و ماست‌، پوشیدن‌ جامۀ نو و پیرایش‌ و چیدن‌ مو و ناخن‌ را در روز بهمن‌ و جشن‌ بهمنگان‌ نیكو دانسته‌اند ( لغت‌ ... ، 472؛ قزوینی‌، 78؛ نیز نك‍ : برهان‌، 1 / 329؛ سلیم‌، 255-256). در برخی‌ از متون‌ اسلامی‌ به‌ ازدواج‌، سفر و بازگشت‌ از سفر، خرید و فروش‌ و حاجت‌ طلبیدن‌ از خدا در این‌ روز سفارش‌ می‌كنند (فیض‌، 266؛ سلیم‌، همانجا). 
شاهان‌ و بزرگان‌ این‌ جشن‌ را باشكوه‌ و تشریفات‌ ویژه‌ای‌ برگذار می‌كردند (رضی‌، همانجا). شعرایی‌ مانند فرخی‌ سیستانی‌ (ص‌ 354)، منوچهری‌ دامغانی‌ (ص‌ 68، 86)، مختاری‌ غزنوی‌ (ص‌ 509)، مسعود سعد (ص‌ 659)، عمعق‌ بخارایی‌ (ص‌ 185) و انوری‌ (1 /415) به‌ بهمنگان‌ و جشن‌ و مراسم‌ آن‌ اشاراتی‌ دارند. 
امروزه‌ برگذاری‌ این‌ جشن‌ به‌ صورت‌ گذشته‌ حتى نزد زردشتیان‌ هم‌ چندان‌ معمول‌ نیست‌. با این‌ حال‌، بهمن‌ روز نزد آنان‌ همچنان‌ عزیز است‌ و روز «نابُر» (= نبریدن‌ سر حیوان)‌ خوانده‌ می‌شود و سنت‌ دیرینۀ نكشتن‌ حیوان‌ و نخوردن‌ گوشت‌ را اغلب‌ نگاه‌ می‌دارند (سروشیان‌، جمشید، همانجا؛ آذرگشسب‌، 28؛ بویس‌، 89-90). 
برخی‌ از زردشتیان‌ ایران‌ در روز بهمن‌ هر ماه‌ و به‌ویژه‌ در جشن‌ بهمنگان‌ سفرۀ بهمن‌ امشاسپند می‌گسترند و آن‌ را با خوراكیهای‌ گوناگون‌ از جمله‌ نان‌ و پنیر و پشمك‌ (سروشیان‌، مهوش‌، 646) می‌آرایند. برخی‌ حتى گاه‌ مرغ‌ بریان‌ هم‌ بر سر سفره‌ می‌نهند كه‌ این‌ كار اعتراض‌ بزرگان‌ این‌ دین‌ را برانگیخته‌ است‌ (آذر گشسب‌، 28- 29). 
طی‌ سدۀ گذشته‌ پارسیان‌ (زردشتیان‌ هند) نیز جشن‌ بهمنگان‌ را با شكوه‌ بسیار برگذار می‌كرده‌اند و این‌ جشن‌ در كنار فروردینگان‌ از جمله‌ محبوب‌ترین‌ جشنهای‌ آنان‌ بوده‌ است‌ (پورداود، تفسیر، 209؛ مولتن‌، 68). 

مآخذ

آذرگشسب، اردشیر، آیین برگذاری جشنهای ایران باستان، تهران، 1349ش؛ آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1335 ش؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق‌الادویة، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی، تهران، 1344 ش؛ اخوینی، ربیع، هدایةالمتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344 ش؛ انوری، محمد، دیوان، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1364ش؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، 1342 ش؛ بلوکباشی، علی، یادداشتهای منتشر نشده؛ بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1362 ش؛ همو، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ پورداود، ابراهیم، تفسیر بر خرده اوستا، تهران، 1347ش؛ همو، تعلیقات بر یشتها، به کوشش بهرام فره‌وشی، تهران، 1356ش؛ حاتمی، حسن، «بهمنجنه، آش هودرده و ناناکوسا و سنتهای مشابه در ژاپن»، آینده، تهران، 1366ش، س13، شم‍ ‍6 و7؛ داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، 1362ش؛ دبیرسیاقی، محمد، «بهمنجنه»، جلوه، تهران، 1324 ش، س1، شم‍ ‍1؛ دمشقی، محمد، نخبةالدهر، بیروت، 1988م؛ رضی، هاشم، گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان، تهران، 1371ش؛ زریاب، عباس، تعلیقات بر الصیدنة (نک‍ : هم‍ ، بیرونی)؛ سروشیان، جمشید، فرهنگ بهدینان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1335 ش؛ سروشیان، مهوش، «خوراکیهای آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران»، سروش پیرمکان، به کوشش کتایون مزداپور، تهران، 1381 ش؛ سلیم، عبدالامیر، «تطبیق روزهای ماه در فرهنگ ایرانی و احادیث اسلامی، یا سی روزه در حدیث شیعه»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آذرابادگان، تبریز، 1353ش، س26، شم‍ ‍111‍؛ شهمردان بن ابی‌الخیر، روضةالمنجمین، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1368 ش؛ عمعق بخارایی، شهاب‌الدین، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1339ش؛ فرخی سیستانی، علی، دیوان، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، 1335ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد، عباسی، تهران، 1337ش؛ فیض کاشانی، محمد، «رسالۀ نوروز و سی روز ماه»، مجموعۀ مقالات محمد معین، به کوشش مهدخت معین، تهران، 1367ش، ج 2؛ قزوینی، زکریا، عجایب‌المخلوقات، بیروت، 1960 م؛ گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1367 ش؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1319 ش؛ مختاری غزنوی، عثمان، دیوان، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1341ش؛ مرورودی، مبارک شاه، فرهنگ قواس، تهران، 1353 ش؛ مسعود سعد سلمان، دیوان، به کوشش غلامرضا رشید یاسمی، تهران، 1318ش؛ منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1347ش؛ نخجوانی، محمد، بن هندوشاه، صحاح‌الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، 1355 ش؛ نیزآذرگشسب، اردشیر، آیین برگذاری جشنهای ایران باستان، تهران، 1349ش؛ آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1335 ش؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق‌الادویة، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی، تهران، 1344 ش؛ اخوینی، ربیع، هدایةالمتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344 ش؛ انوری، محمد، دیوان، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1364ش؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمد معین، تهران، 1342 ش؛ بلوکباشی، علی، یادداشتهای منتشر نشده؛ بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1362 ش؛ همو، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ پورداود، ابراهیم، تفسیر بر خرده اوستا، تهران، 1347ش؛ همو، تعلیقات بر یشتها، به کوشش بهرام فره‌وشی، تهران، 1356ش؛ حاتمی، حسن، «بهمنجنه، آش هودرده و ناناکوسا و سنتهای مشابه در ژاپن»، آینده، تهران، 1366ش، س13، شم‍ ‍6 و7؛ داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، 1362ش؛ دبیرسیاقی، محمد، «بهمنجنه»، جلوه، تهران، 1324 ش، س1، شم‍ ‍1؛ دمشقی، محمد، نخبةالدهر، بیروت، 1988م؛ رضی، هاشم، گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان، تهران، 1371ش؛ زریاب، عباس، تعلیقات بر الصیدنة (نک‍ : هم‍ ، بیرونی)؛ سروشیان، جمشید، فرهنگ بهدینان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1335 ش؛ سروشیان، مهوش، «خوراکیهای آیینی و سنتی زرتشتیان در ایران»، سروش پیرمکان، به کوشش کتایون مزداپور، تهران، 1381 ش؛ سلیم، عبدالامیر، «تطبیق روزهای ماه در فرهنگ ایرانی و احادیث اسلامی، یا سی روزه در حدیث شیعه»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آذرابادگان، تبریز، 1353ش، س26، شم‍ ‍111‍؛ شهمردان بن ابی‌الخیر، روضةالمنجمین، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1368 ش؛ عمعق بخارایی، شهاب‌الدین، دیوان، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1339ش؛ فرخی سیستانی، علی، دیوان، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، 1335ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد، عباسی، تهران، 1337ش؛ فیض کاشانی، محمد، «رسالۀ نوروز و سی روز ماه»، مجموعۀ مقالات محمد معین، به کوشش مهدخت معین، تهران، 1367ش، ج 2؛ قزوینی، زکریا، عجایب‌المخلوقات، بیروت، 1960 م؛ گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1367 ش؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1319 ش؛ مختاری غزنوی، عثمان، دیوان، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1341ش؛ مرورودی، مبارک شاه، فرهنگ قواس، تهران، 1353 ش؛ مسعود سعد سلمان، دیوان، به کوشش غلامرضا رشید یاسمی، تهران، 1318ش؛ منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1347ش؛ نخجوانی، محمد، بن هندوشاه، صحاح‌الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، 1355 ش؛ نیز:

Boyce, M., A Persian Stronghold of Zoroastrianism, Oxford, 1977; Iranica; Moultion, J. H., The Treasure of the Magi, London, 1917.
معصومه‌ ابراهیمی‌