بسطام

مجموعۀ بایزید

این‌ مجموعه‌ در 3 سوی‌ صحنی‌ مستطیل‌، شكل‌ گرفته‌ است‌. دست‌یابی‌ به‌ صحن‌ از طریق‌ دو ایوان‌ تقریباً مقابل‌ هم‌ درشرق‌وغرب‌صحن‌ ممكن‌ بوده‌كه‌ از جملۀ گسترشها و سامان‌دهیهای‌ مجموعه‌ در دورۀ اولجایتو ایلخان‌ مغول‌ است‌ (ابن‌ خرقانی‌، 131). 

ایوان‌ و دهلیز شرقی

به‌ نظر می‌رسد كه‌ این‌ ایوان‌ ورودی‌ اصلی‌ مجموعه‌ بوده‌ باشد. دهلیز مستطیل‌ شكل‌، با پوشش‌ طاق‌ آهنگ‌، و ایوان‌ با قوس‌ تیزه‌دار و دهانه‌ای‌ به‌ پهنای 3متر و بلندای 10متر در جلو آن‌ قرار دارد. سردر و ایوان‌ نیمۀ گنبد دارای‌ مقرنسهای گچی‌، و نمای‌ آن‌آراسته‌ به‌كاشیهای‌ معرق‌آبی‌ رنگ ‌است‌ و طرحهای‌ گچ‌بری استادانه‌ بر مقرنسها جلب‌ نظر می‌كنند (مخلصی‌، 233؛ زارعی‌، مجموعه‌... ، 276). پوشش‌ كاشی‌ دیوار جنوب‌ غربی‌ داخل‌ ایوان‌ متفاوت‌ و كم‌ نظیر است‌ و با در كنار هم‌ قرار گرفتن‌ مربعهای كاشی‌ آبی‌ تیره قالب‌ گرفته‌ - كه‌ بر هر یك‌ 4بار «علی‌» به‌ شیوۀ كوفی‌ بنایی‌ نقش‌ است‌ - بخش‌ فوقانی‌ دیوار تزیین‌ شده‌ است‌ و تكه‌های‌ كاشی‌ متوازی‌الاضلاع‌ و داسی‌ شكل‌ به‌ همان‌ رنگ‌ در پایین‌ شبكه‌ای‌ از نقوش‌ پیچان‌ بر زمینۀ تزیینات‌ سفالی منقوش تشكیل داده‌اند (ویلبر،127؛ گدار، «هنر...»، 382 ؛ اسكرس‌،.(279 آجرچینی‌ دیوارها و طاق‌ دهلیز با بندكشی‌ همراه‌ با گچ‌بری‌ پوشیده‌ شده‌، و كتیبه‌ای‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ ، حاوی‌ نام‌ پادشاه‌، بانی‌، رقم‌ سازنده و تاریخ بنا گرداگرد بخش‌ فوقانی‌ دیوار را فرا گرفته‌ است‌:«باسمه‌اعلی‌ اتفقت‌ عمارة هذا الایوان‌ فی‌دولة... سلطان‌ اولجایتو محمد خدابنده‌ خان‌... و هذه‌ العمارة بسعی‌ شیخ‌ الاعظم‌... محمد بن‌ فضل‌ الله‌ بایزیدی‌ ادام‌ الله‌ بركاته‌ عمل‌ محمد بن‌ الحسین‌ الجصاص‌ الدامغانی‌... فی‌ سنة ثلاث‌ عشر و سبعمائة» (ویلبر، همانجا؛ زارعی‌، همان‌، 322-323). 

ایوان‌ غربی

این‌ ایوان‌ با دهانه‌ای به‌ پهنای‌ 5متر، و بلندای‌ 5 / 13متر، رفیع‌تر از ایوان شرقی‌، و با تزییناتی مشابه‌ در ضلع‌ غربی‌ صحن‌ واقع‌ است‌ و به‌سبب‌ قرار گرفتن‌ در كنار گنبد غازان‌ خان‌، ایوان‌ غازان‌ نیز نامیده‌ می‌شود. با توجه‌ به‌ محل‌ و موقعیت‌ آن‌ می‌توان‌ تصور كرد كه ورودی‌ صحن‌ دیگری‌ بوده‌ است‌ كه‌ امروز بر جای نیست‌ (مخلصی‌، 232). 

مزار بایزید

مزار بایزید و مزار شخصی‌ گمنام‌ در شمال‌ آن‌، در جنوب‌ غربی صحن‌ قرار دارند. ظاهراً مزار بایزید در اصل‌ ساختمانی نداشته است‌، اما در نقاشی‌ ابوتراب‌ غفاری‌ از این‌ بنا 
ــ كه‌ در مطلع‌ الشمس‌ اعتماد‌السلطنه‌ آمده‌ ــ آرامگاهی‌ با بنای مستطیل‌ شكل‌ و گنبدی كروی‌ بر فراز آن‌ به‌ چشم‌ می‌خورد كه‌ اغلب‌ آن‌ را بنایی‌ بر مزار بایزید انگاشته‌اند؛ در حالی‌ كه‌ بنا آرامگاه‌ یكی‌ از سرداران‌ افغان‌ بوده‌ است‌ (اعتمادالسلطنه‌، 1 / تصویر مقابل‌ 69، 72؛ نیز نك‍ : مخلصی‌، 18-19؛ یغمایی‌، 112). امروزه‌ از آن‌ بنا اثری نیست‌، و هر دو مزار در هوای آزاد قرار دارند. 

مسجد بایزید

این‌ مسجد هستۀ آغازین‌ مجموعه‌ است‌ كه‌ در جنوبی‌ترین‌ بخش قرار دارد، و ساخت و سازهای بعدی از سوی‌ شمال‌، شمال‌ شرقی‌، و غرب‌ آن‌ گسترش‌ یافته‌اند (نك‍ : ایرانیكا، IV / 179، تصویر.(18 در حال‌ حاضر، مسجد از دو شبستان‌ عمود بر هم‌ تشكیل‌ شده‌ است‌ كه‌ مسجد مردانه‌ و مسجد زنانه‌ نامیده‌ می‌شود (مخلصی‌، 223). 
بایزید هنگامی كه در محلۀ وافدان ساكن‌ شد، نماز را در مسجد كوچكی‌ در همان‌ محله می‌گزارد، پس‌ از چندی‌ با الحاق‌ انبار كاه‌ مجاور آن‌، مسجد وسعت بیشتری یافت (سهلجی‌، 63؛ ابن‌ خرقانی‌، 28). در 300ق‌ مسجد دیگری در كنار این‌ مسجد ساخته‌ شد (خواندمیر، 2 / 271؛ سهلجی‌، همانجا). 
در دورۀ سلجوقی‌، محمد بن‌ عیسی‌ (هفتمین‌ جانشین‌ بایزید) بناهایی‌ را كه‌ پدرش‌ آغاز كرده‌ بود، از جملۀ آنها مسجدی‌ را در محل‌ دو مسجد كهن‌تر و بر روی‌ شالودۀ آنها در 514ق‌ به‌ انجام‌ رساند؛ محلی‌ كه‌ امروزه‌ مسجد مردانه‌ نامیده‌ می‌شود ( ایرانیكا، VI / 179؛نیز نكـ: ابن‌ خرقانی‌، 127- 128). وسعت‌ مسجد 10×6 متر است‌، مصالح‌ اصلی‌ به‌ كار رفته‌ در آن‌ آجرهای‌ 22×10×4 سانتی‌ متر و ملات گچ‌ است‌ و محراب‌ مسجد كه‌ از دورۀ ایلخانی‌ است‌ ، با اندك‌ تغییری‌ در اندازۀ آجرها با همان‌ مصالح‌ ساخته‌ شده‌ است‌ (زارعی‌، همان‌، 67، 71، 72). 

نمای‌ شمالی

دو ورودی‌ در وسط نمای‌ شمالی‌ قرار دارد، هر دو با طاقی‌ تیزه‌دار، و پهنا و بلندای‌ متفاوت‌ (پهنای‌ ورودی‌ باریك‌تر تقریباً نصف‌ دیگری و با بلندای كمتر)، در دو سوی ورودیها دو طاق‌نمای‌ عمیق‌ با نقشۀ همانند ورودیها جای دارند و در واقع‌ 4 طاق‌ نمای یك‌ در میان‌ همسان را القا می‌كنند. اعتماد السلطنه‌ از 3 ورودی‌ با درهای‌ نفیس‌ منبت‌ در این‌ مسجد یاد می‌كند (1 / 71). در حال‌ حاضر، طاق‌نمای غربی‌ با تزیینات‌ و اندازۀ یكسان با ورودی باریك‌تر، در محلی‌ كه‌ در می‌تواند نصب‌ شود، خالی‌ از هرگونه‌ تزیینی‌ است‌. احتمالاً این‌ طاق‌نما ورودی‌ سوم‌ بوده‌ كه‌ با تغییرات‌ بنا در دورۀ قاجاریه‌ كاربری‌ خود را از دست‌ داده‌ است‌. بخشهای‌ مختلف‌ طاق‌نمای‌ بزرگ‌ شرقی‌ آراسته‌ به‌ تزیینات‌ متنوع‌ آجری‌ است‌. ورودی‌ شرقی‌ یا كوچك‌تر با دو پله‌ به‌ در دو لتی جدیدی‌ می‌رسد كه پیشانی آن دارای‌ آجركاریهای تزیینی‌ است‌. در بخش‌ فوقانی‌ پیشانی‌ در قابی‌ مستطیل‌ شكل‌ كتیبه‌ای‌ با آجرهای‌ رنگین‌ به‌ خط كوفی گره‌دار بر زمینۀ گچی‌ رنگین‌ حاوی‌ نام‌ بانی‌ مسجد جای‌ دارد: «حرر بسعی‌ الامام‌ رضی‌الدین‌ محمد بن‌ عیسی‌». بر پیشانی‌ ورودی‌ اصلی‌ درِ قابی‌ آن نیز كتیبۀ كوفی‌ از آجر شامل‌ عبارت‌ «لا اله‌ الا الله‌ محمد رسول‌ الله‌» قرار دارد، و بر حاشیۀ قوس‌ تیزه‌ دار بخش‌ آغازین‌ آیۀ 18 از سوره توبه‌ و نقوش‌ گیاهی‌ شیوه‌ یافته‌ بر میان‌ آن‌ نقش‌ شده‌ است‌. دو حاشیۀعمودی‌ با كتیبه‌ به‌ خط كوفی‌ در دو سوی‌ بنا قرار دارد. كتیبه‌ از پایین‌ دیوار ضلع‌ غربی‌ آغاز شده‌، و تا بالا ادامه‌ یافته‌ است‌، و بر حاشیۀ شرقی‌ از بالا به‌ پایین‌ امتداد می‌یابد. در حاشیۀ غربی‌ آیۀ 1 از سورۀ فتح‌ از متن‌ كتیبه‌ باقی‌ است‌، و نام‌ بانی‌ و تاریخ‌ ساخت‌ مسجد: «بن‌ عیسێ‌ فی‌ سنة اربع‌ عشر و خمسمائة» در حاشیۀ شرقی‌ خوانده‌ می‌شود. طاق‌ آهنگی‌ كه‌ احتمالاً بین‌ سده‌های 10 تا 13ق‌ بر این‌ ضلع‌ مسجد فرود آمده‌، بخشهایی‌ از نما را از میان‌ برده‌، و یا در خود پنهان‌ داشته‌ است كه‌ امروز با عكس‌ برداری شمارگانی‌ آنچه‌ پنهان‌ است‌، مشخص‌ شده‌ است‌ (عدل‌، «نگاهی‌...»، 92، نیز شكلهای‌ 1 و 3؛ زارعی‌، همان‌، 73، 74، 299، 300). 
بر ورودی‌ بزرگ‌‌تر یك در 3 لنگۀ منبت نفیس با تزیین‌ یكسان‌ نقوش‌ هندسی‌، گیاهی‌ و نوشتۀ كوفی‌ بر آنها نصب‌ است‌ (همان‌، 84، 89، تصویرهای 16- 18). 

مسجد مردانه‌

در حال‌ حاضر، مسجد مردانه‌ دارای‌ بامی‌ تیرپوش‌، استوار بر دو ردیف‌ 3 تایی‌ ستونهای‌ چوبی‌ است‌. طاق‌ نماهایی‌ كم‌ عمق‌ بر دیوارها تعبیه‌ شده‌ است‌ و در میان‌ آنها ترنجهایی‌ گچ‌بری‌ كرده‌اند. قابهای مستطیل و ترنجهایی به‌ صورت‌ افقی‌ بالای‌ طاق‌نماها قرار گرفته‌ است‌. تا دو دهۀ پیش‌ كتیبه‌ای گرداگرد بخش‌ بالای‌ دیوار به خط نستعلیق‌، شامل‌ آیاتی‌ از سورۀ توبه‌، و ترنجی با نوشتۀ «حسن و حسین‌ و فاطمه‌»باتاریخ‌ 1255ق‌، دربالای كتیبه‌ وجودداشت‌كه‌ دردورۀ قاجاریه‌ جایگزین‌ منظر پیشین‌ شده‌ بود (اعتماد السلطنه‌، همانجا؛ مخلصی‌، 223، شكل‌ 9؛ عدل‌، «كتیبه‌...»، 177؛ زارعی‌، همان‌، 67 - 68). 
محراب‌ گچ‌ بری‌ نفیسی در ضلع‌ جنوبی‌ جای‌ دارد و بر حاشیۀ پیرامون‌ آن‌ كتیبه‌ای‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ حاوی‌ آیۀ 18 از سورۀ توبه‌ گچ‌ بری شده‌، و بر قوس‌ پیشانی‌ محراب‌ نیز عبارتی‌ از شیخ‌ بایزید و رقم‌ سازنده‌، به‌ همان‌ قلم‌ نقش‌ بسته‌ است‌: «سئل‌ عن‌ سلطان‌ العارفین‌ قدس‌ الله‌ نفسه‌ بم‌ نلت‌ مانلت‌؟ قال‌ بادخال‌ السرور فی‌ قلب‌ المؤمن‌ عمل‌ محمد بن‌ حسین‌ ابن‌ ابی‌طالب‌ المهندس‌ بناء الدامغانی‌ غفرالله‌ له‌ و لوالدیه‌ و المؤمنین‌ و المؤمنات‌»، و كتیبۀ سوم‌ به‌ همان‌ قلم‌ شامل‌ آغاز تا اواسط آیۀ 255 سوره بقره‌ بر حاشیۀ دالبری‌ زیر قوس پیشانی جای دارد. در حد فاصل‌ دو ستون‌ نمای‌ محراب‌ نیز كتیبه‌ای به‌ خط كوفی‌ حاوی‌ بخش‌ اعظم‌ آیه 18 سوره جن‌ قرار دارد و حاشیه پهن‌ گچ‌ بری‌ بسیار ظریف‌ با نقوش‌ هندسی‌ محراب‌ را احاطه‌ كرده‌ است‌ (مخلصی‌، 223-224؛ زارعی‌، «معماران‌...»، 470). 
اعتماد السلطنه‌ در شرح‌ این مسجد می‌گوید كه‌ هر دو شبستان‌ كتیبه‌ داشته‌، ولی‌ محو شده‌ است‌ و اخیراً آیاتی‌ از قرآن‌ را به‌ لاجورد نوشته‌اند (همانجا). در حالی كه پیش از او در 1822م‌ فریزر از آن‌ با تزیین‌ غنی‌ گچ‌ بری‌ با نقوش‌ گیاهی‌ و آیات‌ قرآنی‌ با تاریخ‌ 699ق‌ یاد می‌كند و می‌افزاید: مسجد دارای گنبدی است‌ كه‌ در بخشهایی‌ ترك‌ خورده‌، و برورودی‌ مسجد و بر بخشی‌ از گنبد كتیبه‌هایی‌ وجود دارد كه‌ بیانگر ساخت‌ مسجد به‌ دست‌ سنقر بیك‌ و به‌ دستور محمد خدا بنده‌ شاه‌ ایران‌ و توران‌ است‌ (ص.(33636 سال‌ بعد خانیكوف‌ مسجد را با گچ‌بریهای‌ نفیس‌ و ظریف‌، كتیبه‌ای به‌ خط كوفی‌ بر گرد گنبد كه‌ بخش‌ اعظم‌ آن‌ از میان رفته‌، و كتیبه‌ای‌ نسبتاً سالم‌ زیر این‌ گنبد، و محراب‌ مشاهده‌ كرده‌، و «عمل‌ محمد فرزند احمد» و تاریخ‌ 660 را روی‌ محراب‌ خوانده‌ است‌ (ص‌ 91-92). 
طی پژوهشهای باستان‌ شناختی‌ و عملیات‌ مرمتی‌ دهۀ 50 سدۀ 14ش‌ شالودۀ مسجد اولیه‌، و بخشهای‌ وسعت‌ یافتۀ آن‌ كه‌ شرح‌ آنها از سهلجی و صاحب دستور الجمهور در دست‌ است‌، زیر كف‌ كنونی‌ مسجد مردانه‌ كشف‌ شد ( ایرانیكا،IV / 179 ، تصویر 18 )، و در پی‌ آن‌ در دهۀ بعد چهرۀ بازپیرایی‌ شدۀ مسجد سلجوقی‌ در زمان‌ اولجایتو، و به‌ تعبیری‌ آنچه‌ را فریزر و خانیكوف‌ توصیف‌ كرده‌ بودند، آشكار شد، شامل سكنج‌ شمال غربی گنبد فرو ریخته‌، نشانه‌های‌ گچ‌بری‌ در بخش‌ زیرین‌ سكنج‌، و بخش‌ اعظم‌ كتیبۀ باشكوهی‌ به‌ درازای‌ 22 / 18 متر به‌ قلم‌ ثلث‌ حاوی آیه‌های 1 تا 6 سورۀ فتح‌، با تاریخ‌ 699ق‌ بر زمینه‌ای‌ از نقوش‌ گیاهی‌ كه‌ زیر كتیبۀ نستعلیق‌ قاجاریه‌ در بخش‌ فوقانی‌ دیوار قرار داشت‌. آیۀ 2 تا اواخر آیل 3 كه‌ بر دیواری در ضلع شرقی قرار داشته‌، به‌ هنگام‌ تعمیرات‌ در دورۀ قاجاریه از میان رفته‌ است‌. بخشهایی‌ از محراب‌ دوره سلجوقی‌ نیز طی‌ این‌ پژوهشها به‌ دست‌ آمد (عدل‌، همان‌، 175- 176؛ ایرانیكا، همانجا؛ مخلصی‌، شكلهای‌ 12 و 13؛ زارعی‌، مجموعه‌، 310). 

مسجد زنانه

این‌ مسجد كه‌ در غرب‌ و عمود بر مسجد مردانه‌ واقع‌ است‌، ظاهراً در آغاز سدۀ 8ق‌ بنیان‌ یافته‌ است‌. بنای‌ آن‌ به‌ شكل‌ شبستان طویل و باریكی با پوشش طاق‌ و تویزه‌ است‌. دو تویزه‌ با تزیین‌ گچ‌ بری مشابه‌ مسجد مردانه‌ در میانۀ طول‌ شبستان در فواصل معینی بر طاق قرار دارد. پیرنیا این‌ طاق‌ و تویزه‌ را كهن‌ترین‌نمونه‌ در دورۀ اسلامی‌ می‌داند و معتقد است‌ این‌ بنا روی ویرانۀ بنای‌ قدیم‌تری بازسازی‌ شده‌ است‌ (ص‌ 99؛ نیز نكـ: مخلصی‌، 225؛ زارعی‌، همان‌، 107). این‌ مسجد با درگاهی‌ در ضلع‌ شرقی‌ به‌ مسجد مردانه‌ راه‌ می‌یابد و با یك‌ ورودی در ضلع‌ شمالی ‌با واحدهای‌ دیگر ارتباط پیدامی‌كند (پوپ‌، «معماری»، 1081، تصویر.(388 محراب‌ به‌ شكل‌ یك‌ قاب‌ مربع‌ مستطیل‌ 100×70 سانتی‌ متر با سطحی‌ عاری از تزیین‌، در مركز تزیینات‌ گچ‌بری‌ دیوار جنوبی‌ قرار دارد، اما حاشیۀ آن‌ با كتیبه‌ای به‌ خط كوفی‌ تزیین‌ شده‌ است‌ و دو طاق‌ نمای گچ‌ بری شده‌ در دو سوی‌ آن‌ قرار دارند و فاصلۀ میان‌ قاب‌ و دو طاق‌ نما را نقوش‌ گچ‌ بری‌ پر كرده‌اند (زارعی‌، همان‌، 108، 113). 

مناره

تك منارۀ متصل‌ به گوشۀ جنوب شرقی‌ مسجد مردانه‌، متعلق‌ به‌ مسجد سلجوقی‌، و شاهكار مناره‌های این‌ دوره‌ است‌. میله مدور آن‌ از روی‌ پایه‌ای‌ مربع‌ برافراشته‌ شده‌ است‌، و به‌ تدریج‌ از قطر آن‌ كاسته‌ می‌شود. ارتفاع‌ آن‌ 30 / 17متر است‌ كه‌ امروزه‌ بخشی‌ از آن‌ در خاك‌ پنهان‌ است‌. مدخل‌ ورودی‌ منار در صحن‌ مسجد قرار دارد و پلكانهای‌ مناره‌ مارپیچی‌ است‌ و سوراخهایی در بدنه تعبیه شده است كه‌ نور داخل‌ را تأمین‌ می‌كنند (اعتماد السلطنه‌، همان‌، 1 / 73؛ عدل‌، «نگاهی‌»، 95؛ مخلصی‌، 222). در حال‌ حاضر، بخش‌ پایین‌ مناره‌ در میان‌ دیوارهای‌ مسجد امام‌ زاده‌ محمد و مسجد بایزید محصور است‌. نمای‌ میلۀ مناره‌ در پایین‌ رگ‌چین‌ است‌ و پس‌ از آن‌ به‌ 7بخش‌ تقسیم‌ شده‌ است‌. پایین‌ترین‌ بخش‌ دارای آجرچینی‌ خفتۀ ساده‌ است‌ كه‌ به‌ دقت‌ درهم‌ كلاف شده‌، بخش بالای آن آجرچینی‌ خفته‌ و راسته‌ لوزیهای‌ به‌ هم‌ پیوسته‌ای را ایجاد كرده‌ است‌ و نوار كتیبه كوفی‌ حاوی‌ آیاتی‌ از قرآن‌ بر بالای‌ آن‌ جای‌ دارد. در بخش‌ بالاتر نوارهای‌ آجری‌ برآمده‌ لوزیهای‌ پیوسته‌ای‌ را تشكیل‌ داده‌ كه‌ در میان‌ هر یك‌ چلیپایی‌ شكل‌ گرفته است‌. 3 بخش‌ بالا باریك‌ تر و با پهنای تقریباً یكسان‌، و تزیینی‌ متفاوت‌ است‌، دو نوار با تزیین‌ گوناگون‌ ردیف‌ گلهای‌ شیوه‌ یافته‌ در پایین‌ و بالا، نوار كتیبۀ كوفی‌ با آیاتی‌ از كلام‌ الله‌ را محدود كرده‌اند (جكسن‌،199,198 ؛ عدل‌، همانجا، شكل‌ 1). به‌ یك‌ تعبیر، نقوش‌ زبرین‌ نوار كه‌ نماد عروج‌ معنوی بایزید انگاشته‌ شده‌، شامل‌ ردیف‌ نقوش‌ شیوه‌ یافتۀ عقابی‌ با بالهای گشوده‌ میان‌ دو درخت‌ زندگی‌ است‌ ( ایرانیكا،IV / 180؛ برای‌ بیان رمزآمیز بایزید دربارۀ تشبیه خود به‌ مرغ‌، نك‍ : روزبهان‌ بقلی‌، 80-81). 
تاج‌ با شكوه‌ مناره‌ بر فراز آخرین‌ نوار آغاز می‌شود، مقرنسها و تاس‌ و نیم‌ تاسها به‌ ترتیب‌ بزرگ‌تر شده‌، و تاج‌ مناره‌ را با تزیین‌ بسیار زیبای آجرهای‌ تراش‌ كوچك‌ و ظریف‌ بر تاس‌ و نیم‌ تاسها تشكیل‌ داده‌اند كه‌ در نوع‌ خود بی‌نظیر است‌ (زارعی‌، همان‌، 251). 

مسجد جنب‌ امامزاده‌ محمد

این‌ مسجد متصل‌ به‌ مسجد بایزید و در جبهۀ شمالی‌ آن‌ واقع‌ است‌. فضای مسجد مستطیل‌ شكل‌، و اضلاع‌ آن‌ نامنظم‌ است‌ و دارای‌ پوشش‌ طاق‌ قوسی‌ و دو ورودی‌ است‌، یكی‌ در غرب‌ كه‌ به‌ هشتی‌ مربع‌ شكلی‌ باز می‌شود و از آنجا به مسجد زنانه‌ راه‌ می‌یابد، و دیگری در انتهای‌ شمال‌ شرقی‌ بنا، به‌ رواق‌ امام‌ زاده‌ محمد (ایوان‌ جنوبی‌) منتهی‌ می‌شود. احتمالاً این‌ فضا در اصل‌ رواق‌ یا حیاط مسجد بایزید بوده‌ است‌. تاریخ‌ بنای آن‌ مشخص‌ نیست‌. عدل‌ تاریخ‌ طاق‌ قوسی‌ آن‌ را بین‌ سده‌های 10 تا 13ق‌ تعیین‌ كرده‌ است‌ (نك‍ : ایرانیكا، همانجا؛ نیز زارعی‌، همان‌، 144). 

بقعۀ امام‌ زاده‌ محمد

این‌ بقعه‌ پیوسته‌ به‌ مسجد یاد شده‌ و در شمال‌ آن‌ قرار دارد و منسوب‌ به‌ پسر امام‌ جعفر صادق‌(ع‌) است‌ (برای‌ تردید دربارۀ این‌ انتساب‌، نك‍ : اعتماد السلطنه‌، 1 / 70-71). بنیان‌ بقعه‌ به‌ سالهای آغازین سدۀ 8ق همزمان با دیگر ساخت‌ و سازها و تغییراتی‌ كه‌ اولجایتو در مجموعه‌ به‌ انجام‌ رساند، باز می‌گردد (نك‍ : ابن خرقانی‌، 131). كتیبۀ سنگی نصب‌ شده‌ بر ورودی‌ امام‌ زاده‌ به‌ خط ثلث‌ حاكی‌ از تعمیرات‌ بنا در 968ق‌ است‌: «به‌ شرف توفیق تعمیر مزار فایض الانوار امام زاده محمد مشرف‌ شدیم‌. بندۀ كمترین درگاه شاه عالم پناه امیر غیب‌ استاجلو 968» (مخلصی‌، 226؛ زارعی‌، مجموعه‌، 161). 
اتاق‌ حرم‌ 5 / 4× 5 / 4 متر است‌، در هر ضلع‌ درگاهی‌ تعبیه‌ شده‌، و حرم‌ از طریق‌ درگاههای‌ شرقی‌، غربی‌ و جنوبی‌ با واحدهای كناری‌ ارتباط می‌یابد. بر درگاه‌ شمالی‌ پنجره‌ای‌ نور داخل‌ را تأمین‌ می‌كند. ازارۀ حرم‌ را كاشیهای‌ فیروزه‌ای‌ و لاجوردی‌ با حاشیه‌ای‌ از كاشیهای‌ منقوش‌ به‌ گل‌ و برگ‌ پوشانده‌اند. از بالای‌ آن‌، دیوار و سقف‌ گنبدی‌ به‌ زیبایی‌ با طرحهای‌ اسلیمی‌، ترنج‌، گل‌ و برگ‌ نقاشی‌ رنگین‌ شده‌ است‌. افزون‌ بر این‌، كتیبه‌ای‌ به‌ قلم‌ ثلث‌ به‌ رنگ‌ طلایی‌ بر زمینۀ لاجوردی‌ حاوی‌ آیات‌ 1 تا 6 از سورۀ انسان‌، و آیل 255 و بخشی‌ از آیۀ 256 سورۀ بقره‌ بر بخش‌ فوقانی‌ دیوار قرار دارد. تربت‌ امام‌ زاده‌ در شمال‌ شرق‌ اتاق‌ حرم‌، به‌ شكل‌ مكعب‌ مستطیل‌ به‌ بلندی‌ 75سانتی‌متر واقع‌ شده‌ است‌. تلفیقی‌ از كاشی‌ و آجر، و كتیبه‌ای به‌ خط ثلث‌ اولیه‌ به‌ صورت‌ برجسته‌ از كاشی‌ فیروزه‌ای‌ به‌ مضمون‌ «بسمله‌، هذا قبر السید محمد بن‌ جعفر الصادق‌ رضوان‌ الله‌ تعالی‌» پوشش‌ مزار را آراسته‌ است‌. 
گنبد امام‌زاده از گونۀ گنبدهای رك (مخروطی‌) است‌ با پوششی‌ از كاشی‌ فیروزه‌ای‌ و گریو استوانه‌ای‌ بلند كه‌ با آجرهای‌ لعابدار فیروزه‌ای و سیاه تزیین شده كه در حال حاضر بخش‌ اعظم‌ تزیینات‌ فرو ریخته‌ است‌ (مخلصی‌، همانجا؛ زارعی‌، همان‌، 159-164). 
ابن‌ بطوطه‌ در سدۀ 8ق‌ كه‌ پس‌ از بنای بقعه‌ در زاویۀ بایزید اقامت‌ كرده‌ است‌، دانسته‌ نیست‌ كه‌ چرا مزار بایزید و امام‌ زاده‌ محمد را زیر یك‌ گنبد یاد كرده‌ است‌ (ص‌ 390). 

ایوان‌ امام‌ زاده‌ محمد (ایوان‌ جنوبی‌)

این‌ ایوان‌ چهار گوش‌ كه‌ در غرب‌ امام‌ زاده‌ واقع‌ شده‌ است‌، به‌ شربت‌ خانه‌ در شرق‌ آن‌ و مسجد جنب‌ امام‌ زاده‌ نیز راه‌ دارد. نقشۀ سر در ایوان‌ طاق‌ تیزه‌دار با نیم‌ گنبد و مقرنسهای‌ گچی‌، به‌ ارتفاع‌ 5 / 7 متر است‌. تزیینات‌ نمای‌ ایوان‌ آجرهای لعابدار نقش برجسته بوده‌ است‌ كه‌ اكنون‌ تنها آثار لعاب‌ بر آنها دیده‌ می‌شود. این‌ تزیینات‌ روی پشت‌ بغلهای‌ بالای قوس‌ به‌شیوه‌ای‌ چشم‌گیر اجرا شده‌اند. سقف‌ نیم‌ گنبد، متشكل‌ از دوگوشوار و مقرنسهای‌ گچی‌ است‌ و مقرنسها دارای‌ تزیین‌ نقاشی‌ به‌ شكل‌ ستاره‌ است‌. بخش‌ بالای‌ درگاه‌ ورودی‌ به‌ مسجد جنب امام‌‌زاده‌ با گره‌ سازی‌ آراسته‌ شده‌، و پشت‌ بغلهای‌ گچ‌ بری‌ آن‌ قابل‌ مقایسه‌ با تزیینات‌ گچ‌ بری‌ و سفالی‌ ایوانهای شرقی‌ و غربی است‌. بر بدنۀ درونی‌ ایوان‌ كتیبه‌ای به‌ خط ثلث‌ حاوی‌ آیۀ 255 سورۀ بقره‌ گچ‌ بری‌ شده‌ است‌ كه‌ از ابتدای‌ ضلع‌ غربی ایوان‌ آغاز می‌شود و بر اضلاع‌ جنوبی‌ و شرقی‌ ادامه‌ می‌یابد و ردیفی‌ از مقرنسهای‌ ساده بالای كتیبه‌، زیر سقف‌ را آذین‌ می‌كند (مخلصی‌، 226؛ زارعی‌، همان‌، 164- 166، 325؛ ایرانیكا، .(IV / 179