بدرالدین اسحاق دهلوی

بَدرُالدّین اِسحاقِ دِهلَوی (د 690ق/ 1291م)، از عارفان بزرگ سلسلۀ چشتیه، خلیفه و داماد شیخ فریدالدین مسعود گنج شکر (د664ق/ 1266م). بدرالدین که سلسله نسب خود را به عمرالاشرف، فرزند امام زین‌العابدین(ع) می‌رساند، در دهلی زاده شد و در همانجا پرورش یافت و نزد پدر خود منهاج‌الدین علی بن اسحاق بخاری (قس: ابوالفضل، 3/ 171) که مردی فاضل و استاد مدرسۀ معزیه بود، به تحصیل علم پرداخت (قدوسی، 133؛ عبدالحی، 1/ 95).
بدرالدین برای تکمیل تحصیلات خود راهی بخارا شد و در میانۀ راه به اجودهن (پاک پتَّن امروزی در استان پنجاب پاکستان) رسید و آوازۀ بزرگی و کمالات شیخ فریدالدین مسعود گنج شکر را شنید (دهلوی،73). پس به ملاقات او رفت و مسائل خود را در حضور او مطرح کرد. چون شیخ همۀ سؤالها را به شکلی قانع‌کننده پاسخ داد و تبحر علمی و دقت نظرش آشکار شد، بدرالدین از آن پس در زمرۀ مریدان وی در آمد و در اجودهن مقیم شد (قدوسی، 133-134؛ رحمان علی، 31؛ ابوالفضل، 3/ 171-172). بنابر بعضی روایتهای دیگر، بدرالدین اسحاق از دهلی مستقیماً به بخارا رفت و در بازگشت، در اجودهن به خدمت شیخ فریدالدین مسعود رسید (نظامی، 165؛ چشتی صابری، 230؛ هادی، 112؛ قس: غلام‌سرور، 1/ 319).
بدرالدین زیر نظر شیخ فریدالدین مراتب سلوک را طی کرد، تا آنجا که شیخ فریدالدین خرقۀ خلافت خود را به او بخشید و دختر خویش را به همسری او در آورد (ابوالفضل، 3/ 172؛ میرخورد، 180). ارادت بدرالدین به شیخ خود به حدی بود که درخواست او را برای سفر و دستگیری و هدایت مریدان دیگر نپذیرفت و تا هنگام مرگ فریدالدین در خدمت او ماند (عبدالحی، همانجا). در طول این مدت که وی در خانقاه اقامت داشت و امور آنجا را اداره می‌کرد، امامت جماعت خانقاه را نیز برعهده داشت (چشتی، 801؛ میرخورد، 182، 186؛ رضوی، I/ 142). کراماتی هم به بدرالدین اسحاق نسبت داده‌اند (میرخورد، 185-187؛ چشتی، 801-802؛ لعلی بدخشی، 282-283).
پس از درگذشت شیخ فریدالدین، پسر او بدرالدین سلمان، بر مسند خلافت نشست. با آنکه بدرالدین اسحاق خدمت او را نیز همچون پدرش بر خود فرض می‌دانست، بدخواهان میان این دو اختلاف انداختند و بدرالدین به ناچار خانقاه را ترک گفت و در مسجد جامع اجودهن اقامت گزید (میرخورد، 181؛ قدوسی، 136). پس از مدتی خواجه نظام‌الدین اولیا (د725ق/ 1325م) به اجودهن آمد و بدرالدین اسحاق خرقۀ فریدالدین مسعود را، طبق توصیۀ خود او، به نظام‌الدین اولیا سپرد (فرشته، 2/ 390-391؛ آریا، 122؛ شارب، 58).
خواجه نظام‌الدین اولیا او را بسیار گرامی می‌داشت و تا زمانی که بدرالدین زنده بود، به احترام وی از هیچ‌کس بیعت نگرفت (لعلی بدخشی، 282). بدرالدین در اجودهن درگشت و در حیاط مسجد جامع قدیم آن شهر به خاک سپرده شد (میرخورد، 187-188؛ قدوسی، 136-137؛ عبدالحی، همانجا؛ مبارکپوری، 78؛ رحمان علی، همانجا). خواجه نظام‌الدین اولیا پس از درگذشت بدرالدین، همسر و دو فرزند وی، خواجه محمد اما و خواجه محمد ﻣوﺳﻰ را نزد خود به دهلی فراخواند و کفالت و پرورش آنان را به عهده گرفت و سپس خرقۀ خلافت را به خواجه محمد امام بخشید (نظامی، 166).

آثار

از بدرالدین اسحاق دو اثر برجای مانده است:
1. اسرار الاولیاء، که بدرالدین اسحاق در آن گفتارهای عارفانۀ شیخ فریدالدین مسعود را در 22 فصل به زبان فارسی گردآورده است (عبدالحی، 1/ 95؛ رحمان‌علی، 31؛ غلام‌سرور، همانجا؛ یزدانی، 133؛ اکرام، 225؛ صفا، 4/ 77؛ هادی، همانجا). تألیف کتاب بنا به اشارۀ بدرالدین در 631ق آغاز شد و 12 سال به طول انجامید (ﻧﻜ : ص 3، 94) و نثر این اثر ساده و روان است و نویسنده گاه به آیات قرآنی نیز استشهاد کرده است. برخی کلمات هندی نیز در کتاب دیده می‌شود (احمد، 1/ 319، 320، 331). اسرارالاولیاء نخستین‌بار در 1876م؛ بار دیگر در 1884م در لکهنو، و آخرین‌بار در 1917م در کانپور به چاپ رسید (مشار، 2/ 93؛ نوشاهی، 1/ 159-160؛ ادواردز، 206؛ آربری، II(6)/ 53). این کتاب دو بار به زبان اردو ترجمه شده، و به ترتیب در سالهای 1334 و 1374ق در دهلی و لاهور به چاپ رسیده است (راهی، 70).
2. تصریف بدری، که منظومه‌ای است دربارۀ علم صرف (عبدالحی، همانجا؛ دهلوی، 73؛ قدوسی، 138). نسخۀ دست‌نویس این کتاب در دست نیست، ولی نگارندۀ سیرالاولیاء چند بیت از آن نقل کرده که نشان دهندۀ تسلط بدرالدین بر زبان عربی است (میرخورد،184).

مآخذ

آریا، غلامعلی، طریقۀ چشتیه در هند و پاکستان، تهران، 1365ش؛ ابوالفضل علامی، آیین اکبری، لکهنو، 1893م؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان مین فارسی ادب، لاهور، 1974م؛ اکرام، محمد، آب کوثر، لاهور، 1986م؛ بدرالدین اسحاق دهلوی، اسرارالاولیاء، لکهن،1884م؛ چشتی، عبدالرحمان، مرآة‌الاسرار، ترجمۀ علی‌اصغر چشتی صابری، لاهور، 1411ق؛ چشتی صابری، علی‌اصغر، شمیم ولایت، پاکستان 1993م؛ دهلوی، عبدالحق، اخبار الاخیار، دیوبند، 1913م؛ راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد، 1365ش؛ رحمان‌علی، محمد عبدالکشور، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، 1961م؛ شارب، ظهورالحسن، جدید تذکرۀ اولیایی پاک و هند، لاهور، 1965م؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1364ش؛ عبدالحی، نزهة‌الخواطر، حیدرآباد دکن، 1382ق/ 1962م؛ غلام سرور لاهوری، خزینة‌الاصفیاء، کانپور، 1914م؛ فرشته، محمدقاسم، تاریخ، کانپور، 1290ق/ 1874م؛ قدوسی، اعجازالحق، تذکرۀ صوفیایی پنجاب، لاهور، 1962م؛ لعلی بدخشی، لعل بیگ، ثمرات القدس من شجرات الانس، به کوشش کمال حاج سیدجوادی، تهران، 1376ش؛ مبارکپوری، اطهر، رجال السند و الهند، بمبئی، 1958م؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتاب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340ش؛ میرخورد، محمد، سیرالاولیاء، لاهور، 1885م؛ نظامی، خلیق احمد، تاریخ مشایخ چشت، کراچی، 1975م؛ نوشاهی، عارف، فهرست کتاب فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج بخش، اسلام‌آباد، 1365ش؛ یزدانی، عبدالمجید، «ملفوظات»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1971م؛ ج 3؛ نیز:

Arberry, A. J., Catalogue of the India Office, London, 1973 Edwards,E.,A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum, London, 1922; Hadi, N., Dictionary of Indo - Persian Literature, New Delhi, 1995; Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, Delhi, 1986.
محمد فرید