احمد حرب نیشابوری

اَحْمَدِ حَرْبِ نِیْشابوری، ابوعبدالله (د 234ق/ 848م)، زاهد، محدث و فقیه. از او با عنوان پیر خراسان یاد شده است (عطار، 290). برخی او را از مردم مرو دانسته‌اند (نک‍ : خطیب، 4/ 118)، اما چون ساکن نیشابور بوده، به نیشابوری شهرت یافته است (نک‍ : خلیفه، 150؛ خطیب، همانجا).
احمد بن حرب از دوران کودکی به عبادت و زهد روی آورد، چنانکه به گفتۀ برادرش، زکریا، زمانی که پای به مکتب نهاد. روزه می‌گرفت (ذهبی، سیر، 11/ 33) و چون به سن کمال رسید، همراه برادر دیگرش حسین رهسپار مکه شد. در این سفر مدتی در کوفه، بصره و بغداد برای تحصیل، اقامت کرد (همانجا) و به سماع حدیث و سپس به روایت آن پرداخت (خطیب، 4/ 118-119؛ ابن‌جوزی، 158).
احمد از سفیان بن عیینه، ابواسامه حماد بن اسامه، عبدالوهاب بن عطا و جمعی دیگر حدیث نقل کرده است و گروهی نیز چون ابو ازهر احمد بن ازهر، سهل بن عمار، ابوسعید محمد بن شاذان، جعفر بن محمد بن سوار، از او حدیث روایت کرده‌اند، ولی محمد بن علی مروزی، برخی روایات احمد حرب را بی‌اساس دانسته است (خطیب، همانجا؛ ذهبی، همان، 11/ 33-34).
عطار او را از مریدان یحیی بن یحیی تمیمی خوانده است (ص 292) و زکریا بن دَلَّوَیه و محمد بن کرام مؤسس فرقۀ کرامیه ازجمله شاگردان و مریدان او بوده‌اند و به همین سبب برخی کرامیه را پیرو افکار احمد حرب دانسته‌اند (خطیب، همانجا؛ سمعانی، 11/ 61؛ ذهبی، میزان، 1/ 89؛ جامی، 86)، اما ذهبی (سیر، 11/ 34) او را «سلیم الاعتقاد» خوانده است. برخی نیز او را از مرجئه شمرده‌اند که ظاهراً بی‌اساس است (خطیب، 4/ 119؛ ذهبی، میزان، همانجا؛ ماسینیون، 259). یحیی بن معاذ رازی (د 258ق) او را بسیار بزرگ می‌داشته، تا آنجا که وصیت کرده است که بعد از مرگش پایین پای احمد حرب دفن شود (عطار، 290). یحیی بن یحیی تمیمی نیز او را از ابدال دانسته است (خطیب، نیز ذهبی، سیر، همانجاها).
احمد بن حرب، عالم و زاهدی است که تعالیم او بیشتر بر «خوف» ــ ترس از عذاب اخروی ــ استوار است (نک‍ : برتلس، 300). اساس روش و تفکر او حفظ اصول و مبانی شریعت است، به عبادت و کسب حلال اهمیت بسیار می‌داده، چنانکه از کوچک‌ترین موارد شبهه نیز پرهیز می‌کرده، و به همین سبب ارتزاق او فقط از راه کسب و کار بوده است (هجویری، 478؛ عطار، جامی، همانجاها). احمد آن‌چنان به ادای تکالیف و عبادت خدا می‌پرداخت که مجال چندانی برای دیگر کارها نمی‌یافت. وی نسبت به صاحبان مقام اعتنایی نداشت و زمانی که عبدالله بن طاهر خزاعی از طرف مأمون امیر خراسان شد، احمد به پیشباز او نرفت و چنانکه گفته‌اند عبدالله خود به زیارت شیخ شتافت (ذهبی، همانجا؛ عطار، 288، 290-291).
برخی داستانها که از او نقل شده، از تساهل او نسبت به پیروان ادیان دیگر حکایت می‌کند (همو، 292-293) و بهتر است که جایگاهی بین زهّاد و عرفا برای او قائل شویم.
احمد حرب در 58 سالگی درگذشت و در قبرستان باب معمر نیشابور به خاک سپرده شد (خلیفه، 145، 152؛ ابن حجر، 1/ 149).
از احمد حرب، تنها سخنانی باقی مانده است (نک‍ : عطار، 293-294؛ ذهبی، همانجا؛ حمدالله، 640؛ برتلس، 295-296). افزون بر این سخنان، ذهبی (همان، 11/ 33-34) کتابهایی به او نسبت داده است که عبارتند از: الاربعین، التکسب، الحکمة، الدعاء، الزهد، عیال الله و مناسک (نیز نک‍ : حاجی‌خلیفه، 1/ 54، 2/ 1413، 1452، 1830؛ بغدادی، 1/ 47).

مآخذ

ابن‌جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، 1368ق؛ ابن‌حجر، احمد، لسان المیزان، بیروت، 1390ق/ 1971م؛ برتلس، یوگنی، تصوف و ادبیات تصوف، ترجمۀ سیروس ایزدی، تهران، 1356ش؛ بغدادی، هدیه؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، 1370ش؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ خلیفۀ نیشابوری، احمد، ترجمه و تلخیص تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری، به کوشش بهمن کریمی، تهران، 1339ش؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و صالح سمر، بیروت، 1406ق/ 1986م؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش محمدعلی بجاوی، بیروت، 1382ق/ 1963م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1400ق/ 1980م؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرةالاولیاء، به کوشش محمد استعلامی، تهران، 1360ش؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش ژوکوفسکی، تهران، 1358ش؛ نیز:

Massignon, L., Essai sur les origines du lexique technique de la mystique musulmane, Paris, 1968.
محمدجواد شمس