ابوطاهر خسروانی

اَبوطاهِرِ خُسْرَوانی، طیب بن محمد، از شاعران دورۀ سامانی (سدۀ 4 ق)، متخلص به خسروانی. از زندگی و احوال وی آگاهی چندانی در دست نیست. بنابر گفتۀ عوفی، ابوطاهر از شاعران نامور دربار سامانیان بوده و در دولت ایشان با آسودگی و تنعم می‌زیسته است (2 / 20). گفته‌اند كه وی تخلص خود را از نام یكی از مقامهای موسیقی كه آن را به فارسی «خسروانی» و به عربی «الطرائق الملوكیة» می‌گفته‌اند، گرفته است. با استناد به همین نكته و با توجه به قطعه شعری هجایی كه در لغت فرس اسدی به نام او آمده است، احمتمال داده‌اند كه ابوطاهر اهل موسیقی نیز نبوده است (بهار، 1 / 114).
محمد عبده، دبیر بغراخان (د 383 ق / 993 م) از پادشاهان ایلك خانیه، بیتی از ابوطاهر را در شعر خود تضمین كرده است (رادویانی، 103-104). عوفی قطعه‌ای را كه این بیت با تفاوتی بسیار اندك در آن تضمین شده، به فردوسی نسبت داده است (2 / 33)، ولی نوشتۀ رادویانی (د نیمۀ دوم سدۀ 5 ق) به سبب تقدم زمانی بر قول مشهور عوفی (د 635 ق / 1238 م) رجحان دارد، به خصوص كه رادویانی در جای دیگر از ترجمان البلاغه بیتی به همین وزن و قافیه و در همان مضمون، یعنی شكایت از ناتوانی و پیری، از محمد عبده نقل كرده است (ص 15) كه بی‌شك متعلق به قطعۀ مذكور است. شمس قیس رازی در فصل «سرقات شعریه» دو بیت از اشعار ابوطاهر خسروانی را كه در نكوهش خضاب كردن سر و موی در پیری است، نقل كرده و نوشته است كه وی مضمون آن ابیات را از یك بیت رودكی برگرفته است (ص 470). برخی از متأخران این دو بیت را تعریض به رودكی كه عادت به خضاب كردن داشته است، دانسته‌اند و دو بیت شعر رباعی مانندی را كه در بعضی از تذكره‌ها به رودكی نسبت داده شده است، جواب رودكی به ابوطاهر به شمار آورده‌اند(نک‍ : لغت‌نامۀ دهخدا). البته این سخن مبتنی بر حدس است و در منابع كهن و معتبر ذكری از آن نیست.
از اشعار ابوطاهر خسروانی ابیات كمی باقی مانده است. افزون بر بیتی كه محمد عبده آن را تضمین و دوبیتی كه شمس قیس نقل كرده است، ابیات دیگری نیز از وی در تذكره‌ها آمده است (نک‍ : عوفی، 2 / 20؛ اوحدی، 341). غزلی نیز از وی در دست است كه ظاهراً اولین بار در سفینۀ غزلی متعلق به دورۀ تیموری یافت شده است(نک‍ : رشید یاسمی، 60؛ نفیسی، 136). بر این مجموعه باید ابیات پراكندۀ دیگر او را كه در فرهنگها به عنوان شاهد برای برخی لغتها آورده شده است، افزود. تاریخ وفات او را مؤلف تذكرۀ شاهد صادق، 342 ق نوشته است (اقبال، 33).

مآخذ

اقبال آشتیانی، عباس، «شاهد صادق»، یادگار، تهران، 1324 ش، شم‍ ‍4؛ اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملك، شم‍ ‍5324؛ بهار، محمدتقی، بهار و ادب فارسی، به كوشش محمد گلبن، تهران، 1351 ش؛ رادویانی، محمد بن عمر،‌ ترجمان البلاغه، به كوشش احمد آتش، تهران، 1362 ش؛ رشید یاسمی، غلامرضا، ‌«خسروانی»، نوبهار، 1301 ش، شم‍ ‍4؛ شمس قیس رازی، محمد، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به كوشش محمد قزوینی و مدرس رضوی، تهران، 1338 ش؛ عوفی،‌ محمد، لباب الالباب، به كوشش ادوارد براون، لیدن، 1321 ق / 1903 م؛ لغت نامۀ دهخدا؛ ‌نفیسی، سعید، «غزلی از خسروانی»، مجلۀ شرق، تهران، 1309-1310 ش. 

محمد عبدعلی