ابوبکر طوسی حیدری

اَبوبَکْرِ طوسیِ حِیْدَری، از صوفیان هند در سدۀ 7 ق / 13 م. از اوایل زندگانی او اطلاعی در دست نیست. قدیم‌ترین مأخذ ما دربارۀ احوال او سیرالاولیاء است که در ضمن شرح احوال شیخ جمال‌الدین هانسوی به او هم اشاره‌ای شده است (میرخرد، 191-192). شیخ جمال‌الدین هانسوی ــ از بزرگان مشایخ چَشتیه ــ با شیخ ابوبکر طوسی دوستی داشت و به او لقب «باز سپید» داده بود (همو، 191؛ جمالی، 67). ابوبکر طوسی در دهلی، کنار رودخانۀ جمنا، خانقاهی تأسیس کرده بود که به گفتۀ جمالی، قبلاً در محل آن بتخانه‌ای بوده و او بتخانه را خراب کرده و به جای آن تکیه‌ای ساخته بود (همانجا). هرگاه که شیخ جمال‌الدین هانسوی از پنجاب برای زیارت شیخ قطب‌الدین بختیار به دهلی می‌آمد، در خانقاه ابوبکر طوسی فرود می‌آمد و در آنجا مجالس ذکر و سماع ترتیب می‌دادند. شیخ نظام‌الدین اولیاء نیز در این مجالس حاضر می‌شد (نک‍ : محدث دهلوی، 73). 
دربارۀ مشایخ و مریدان و سخنان ابوبکر طوسی چیزی نمی‌دانیم. در برخی از منابع به او نسبت حیدری داده‌اند، ولی علت این نسبت روشن نیست. در مجموعۀ ملفوظات شیخ نظام‌الدین اولیاء (سجزی، 19-20) و در سفرنامۀ ابن‌بطوطه (1 / 441-442) حیدریان همچون قلندرانی وصف شده‌اند که حلقه‌های آهنین بر گردن و دیگر اندامهای خود می‌انداختند و به کارهای خارق‌العاده می‌پرداختند، لیکن از ابوبکر طوسی در این مورد نامی برده نشده است. مؤلف سیرالاولیاء هم گرچه او را حیدری نامیده است، اما اضافه می‌کند که وی مانند یک فرد حیدری رفتار نمی‌کرد (میرخرد، 191). شیخ حامد جمالی (نیمۀ اول سدۀ 10 ق)، ابوبکر طوسی را در شمار قلندران آورده و شرحی از اعمال قلندران حیدری را ذکر کرده و به او نسبت داده است، اما در پایان آن گفته: فاما قلندری اهل معنی بود، پنج وقت نماز به جماعت می گزارد (ص 67). در تذکره‌ها آمده است که وی با صوفی دیگری موسوم به شیخ نورالدین مشهور به «ملک یار پران» از سلسلۀ اسحاقیه، منسوب به ابواسحاق کازرونی، منازعه داشت، زیرا شیخ در نزدیکی محلی که ابوبکر آن را خاص خود می‌دانست، خانقاهی تأسیس کرده بود. ابوبکر از او خواست که در این باب از سلطان اجازۀ کتبی بیاورد. گفته‌اند که شیخ نورالدین با چنان سرعتی اجازه‌نامه را کسب کرد که ابوبکر در شگفت ماند و به او «پران» لقب داد (همو، 67- 68؛ نیز نک‍ : محدث دهلوی، همانجا؛ رضوی، I / 308). به گفتۀ مورخ معروف ضیاءالدین برنی در تاریخ فیروزشاهی (نک‍ : همو، I / 309) و محدث دهلوی در اخبارالاخیار (همانجا)، ابوبکر طوسی به نوعی در قتل یکی از صوفیه، به نام «سیدی مولا» که به شرکت در توطئه‌ای برای قتل سلطان‌جلال‌الدین خلجی متهم بوده، دخالت داشته است. 
سال وفات او نیز چون سال ولادتش بر ما معلوم نیست. آرامگاه وی در کنار شهر دهلی، مشرف بر رودخانۀ جمنا و ظاهراً در همانجایی است که سابقاً خانقاه او بوده است. 

مآخذ

ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1361 ش؛ جمالی، حامد بن فضل‌الله، سیرالعارفین، دهلی، 1311 ق؛ سجزی، امیرحسن، فوائد الفؤاد، لکهنو. 1302 ق؛ محدث دهلوی، عبدالحق، اخبار الاخیار، دهلی، 1280 ق؛ میرخرد، محمد بن مبارک، سیرالاولیاء، لاهور، 1357 ش؛ نیز: 

Rizvi, S. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1986. 

غلامعلی آریا