ایر

اَیْر، منطقه‌ای كوهستانی در جنوب صحرای افریقا و شمال نیجریه. ایر یا اهیر كه نام قدیمی آن آسبِن یا آزْبین است، بین °16-°20 عرض شمالی و °5-°10 طول شرقی میان فِزّان و هوسا قرار گرفته است و از شمال به بلاد طوارق و از جنوب به سودان محدود می‌شود (بستانی، 3/ 365؛ «فرهنگ ... »، I/ 736؛ نیز نک‍ : خوری، 132، 352، 499). سرزمین ایر 30 هزار میل مربع مساحت دارد ( آمریكانا، I/ 275) و به 3 ناحیۀ متمایز ایر شمالی، ایر میانی و ایر جنوبی تقسیم می‌شود. وجود مناطق كوهستانی باعث بارش باران فراوان در این ناحیه می‌گردد و مرغزارهای سرسبزی را در دامنۀ كوهها پدید می‌آورد (EI1, I/ 214؛ «دایرةالمعارف ایتالیانا»، II/ 35). 
اهمیت تجاری ایر سبب شد تا سلطان ازكیا محمد اول، پادشاه سُنغایی، در 920 ق/ 1514م به آنجا لشكر كشد. از آن پس ایر تا مدتها عرصۀ تاخت و تاز حكمرانان محلی و رقبای آنان گشت (EI1, I/ 215؛ اكپوفور، 33-34). سرانجام در 1153 ق/ 1740 م گروهی از بربرهای طوارق بر ایر سیطره یافتند و پس از سركوب اهالی، حكومت پادشاهی طوارق را در آنجا گستراندند (EI1، همانجا). اجداد طوارق كه بیشترین شمار ساكنان ایر را تشكیل می‌دهند، احتمالاً بربرهای لیبیایی هستند (همانجا؛ رایت، 2, 17؛ ورنیو، 39). طوارق ایر كه بیشتر در شمال و جنوب منطقه پراكنده‌اند، به قبایل گوناگونی تقسیم می‌شوند و نظام سیاسی ابتدایی دارند. در میان آنان زبان و خط بومی رواج دارد (EI1; EI2, I/ 307، همانجا؛ بریتانیكا، میكرو، X/ 165). 
بزرگ‌ترین شهر و مركز ایر، آگادِس است كه در 1460 م به وسیلۀ قبایل بزرگ بربر بنا شده است ( بروكهاوس؛ آمریكانا، همانجا). آگادس در آغاز شهری پر رونق، و مركز مهم تجاری در میان قبایل شمالی طوارق و سودانیها بود. در پایان سدۀ 18م با گسترش سیطرۀ طوارق بر این منطقه، اندك اندك از اهمیت آن كاسته شد. 
ساكنان ایر مسلمانند و مساجد پرشماری در آنجا به چشم می‌خورد. زبان عربی، رواج چندانی در میان قبایل نیافت و تنها به آموزش در مكتب‌خانه‌ها منحصر شد (EI2, EI1، همانجاها). ایر در 1307 ق/ 1890 م به اشغال فرانسویان درآمد. این منطقه اكنون تابع جمهوری نیجریه است (WNGD؛ «دایرةالمعارف ترك») و جمعیت آن میان 60 تا 100 هزار نفر نوسان دارد (EI1, I/ 214). 

مآخذ

بستانی، بطرس، دایرةالمعارف، بیروت، 1914 م؛ خوری، سلیم جبرائیل و سلیم میخائیل شحاده، آثار الادهار، بیروت، 1875 م؛ نیز: 

Akpofure, R. and M. Crowder, Nigeria, London, 1966; Americana; Britannica, 1978; Brockhaus; Diccionario Salvat, Barcelona; EI1; EI2; Enciclopedia Italiana, Rome; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1968; Vergnaud, F., Sahara, Paris, 1959; Wright, J., Libya, Chad and the Central Sahara, London, 1989; WNGD. 
عزت ملاابراهیمی