اوائل

اَوائل، سرآغاز یا نخستینها. عشق به آگاهی از سرآغاز پدیده‌های جهان پیوسته كنجكاوی مردمان را برانگیخته است. در میان اعراب این كنجكاوی پابه دامنۀ «ادب» نهاد و نویسندگان مسلمان از آغاز قرن 2ق به تألیف در باب «اوائل» دست زدند. و ذیلِ «اولُ ... ، اولُ من ... ، اولُ ما ... » انبوهی از باورهای عمومی یا خرافات، و یا نک‍ات لغوی را شرح دادند. 
«آغازشناسی» دو جنبۀ عام داشته است: یكی در مقولۀ قاموس نگاری، مثلاً بِكر: اولین فرزند؛ طلیعه: سرآغاز سپاه؛ وَسمیّ: آغاز باران؛ جنبۀ دوم بیشتر در مقولۀ تاریخ (در همۀ زمینه‌ها) است، زیرا اینجا، سرآغاز پدیده‌های گوناگون اجتماعی مورد جست‌و جوست. بدیهی است كه دایرۀ این كار سخت گسترده است، زیرا می‌تواند «همۀ پدیده‌ها» را در بر گیرد: نخستین كسی كه به عربی سخن گفت، نخستین كسی كه به عربی شعر سرود، و ... 
بدیهی است كه منبع اصلی اینگونه اطلاعات، بیشتر تخیلات یا خرافاتی است كه به دلایل گوناگون، مثلاً گرایشهای دینی یا تعصبات قبیله‌ای پدید آمده است. سپس هر چه در زمان پیش می‌رویم، بر وسعت تخیلات و به تبع آن بر حجم مجموعه‌های «اوائل» افزوده می‌گردد، تا سرانجام به كتاب بزرگ ابوهلال عسكری می‌رسیم كه خود، به وسیلۀ آثار دیگر تكمیل می‌شود. 
بنابراین نخستین كتابهای اوائل را باید رساله‌هایی كوچك یا چند فصل از كتابی تصور كرد. دورترین نشانی كه از اینگونه كتابها می‌شناسیم، كتابی است با عنوان الاوائل كه به هشام كلبی (د 206ق/ 821م) نسبت داده‌اند (ابن ندیم، 109؛ نجاشی، 2/ 399-400؛ یاقوت، 19/ 289). دومین كتاب به مدائنی (225 ق/ 840 م) منسوب است (یاقوت، 13/ 138). از چند و چون این كتابها هیچ اطلاعی در دست نیست؛ اما گویا رساله‌هایی چند برگی بیش نبوده‌اند، زیرا آنچه از همان روزگار باقی مانده، نیز در همین حد است: 
در المصنف عبدالله ابن ابی شیبه (د 235ق/ 850م) بابی به نام اوائل گشوده شد (14/ 68 بب‍‌ )؛ ابن قتیبه (د 276ق/ 889م) فصلی از المعارف خود را به این موضوع اختصاص داد (ص 551-558)؛ اوائل احمد بن محمد برقی (د 274 یا 280 ق) نیز كه نجاشی (1/ 206) و یاقوت (4/ 135) ذكر كرده‌اند، باید فصول گوناگونی از كتابهایش ــ از جمله المحاسن ــ باشد. ابن رسته (د ح 290ق/ 903م) نیز در الاعلاق النفیسه فصل كوچكی در این باب دارد (ص 191-200). 
از ابتدای قرن 4 ق، بر حجم اوائل‌ها افزوده می‌شود. در این قرن مجموعاً 8 كتاب در این باب گزارش شده كه از آن میان 3 مجموعه به جای مانده است: 1. بیهقی (قرن 4 ق) در المحاسن و المساوی بخشی را به اوائل اختصاص داده است؛ 2. سلیمان بن احمد بن ایوب طبرانی (د 360 ق) كتابی در این باب دارد كه نسخۀ خطی آن در بریتانیا موجود است (ریو، 396-395؛ GAL, S, I/ 279)؛ 3. كتاب بزرگ ابوهلال عسكری (د ح 400 ق) كه بی‌تردید مهم‌ترین كتاب در این زمینه است. 
ابوهلال عسكری ــ حتى اگر برخلاف ادعایش ــ نخستین نگارنده در این زمینه به شمار نیاید، باز در فن اوائل‌نویسی نقطۀ عطفی در فرهنگ عربی است، زیرا كتاب او منشأ آثار دیگری در همین باب شد: سیوطی الوسائل خود را با برخی اضافات و باب‌بندی تازه از روی آن تدوین كرده (ص 11)، و سپس علی دده سكتواری براساس تلخیص سیوطی محاضرۀ خود را تدوین كرده است (ص 3). همو ابوهلال را نخستین مؤلف در این زمینه پنداشته است (ص 67- 68). ابوهلال نیز خودگویی بر همین عقیده است، زیرا در مقدمه گوید: دیدم كه مردمان درپی یافتن اوائل هرچیزند؛ اما كسی كتابی نمی‌یافت كه آنها را یكجا گردآورده باشد، هرچند كه موضوع اوائل در آغاز برخی كتابها یا لابه‌لای آنها پراكنده است. به همین سبب كتابی مستقل در این باب نوشتم (ص 15). 
ابوهلال در كتاب خود مانند همۀ كتب اوائل نوعی ترتیب زمانی را مراعات كرده است؛ بدین سان كه بابهای اول و دوم را به اخبار قریش و امور جاهلی، باب سوم را به حضرت پیامبر(ص)، باب چهارم را به صحابه و تابعین، و باب پنجم را به پادشاهان عصر اسلام اختصاص داده است. پس از آن موضوعها به میل مؤلف ترتیب یافته‌اند، زیرا رعایت ترتیب تاریخی در آنها امكان‌پذیر نیست. این كتاب نیز مانند همۀ كتابهای ابوهلال حاوی اطلاعات بسیار مفیدی در زمینۀ فرهنگ ایرانی است. باب نهم با «اول من اتخذ نیروزاً عیداً» آغاز می‌شود (ص 326-327) و در آن از سنتهایی كه در زمان او معروف بوده است، سخن رانده، سپس از «پیدا شدن مهركان در عهد فریدون» سخن می‌گوید (ص 327- 328). افزون بر این در همین فصل به تغییر یافتن گاه شماری ایرانی به دست یزدگرد و نیز به ترجمۀ دیوان عراق از فارسی به عربی در زمان عبدالملك، اشاره كرده است (ص 207، 330-331). 
اما مؤلفانی كه آثار آنان در دست نیست: اسحاق بن سلیمان اسرائیلی (بغدادی، 2/ 275)؛ مرزبانی كه اوائل او شامل اخبار ایرانیان كهن بوده است (یاقوت، 18/ 270)؛ ابن بابویه (نجاشی، 2/ 312؛ بغدادی، همانجا)؛ محمد بن عباس ... بن ماهیار = ابن جُحام (شیخ طوسی، 177). 
از ابتدای قرن 5 ق تا زمانهای اخیر حدود 20 كتاب دیگر در این زمینه شناسایی شده است كه برخی به جای مانده، و برخی نابود شده‌اند. فهرست مؤلفان و كتابهای موجود از این قرار است: ابوعبدالله محمد بن عبدالله شبلی حنفی (د 769 ق): محاسن الوسائل الی معرفة الاوائل، موجود در موزۀ بریتانیا (ریو، 394-395؛ GAL, S, II/ 91). تلخیص این كتاب كه توسط ابراهیم سوبینی انجام شده، اینک موجود نیست؛ عبدالرحمان بن محمد عتائقی حلّی (د 790 ق): نسخۀ خطی كوچكی از وی در كتابخانه غرویه موجود است و بعید نیست به قول آقابزرگ (2/ 481) تلخیص الاوائل ابوهلال باشد؛ قلقشندی : بخش كوچكی از كتاب خود صبح الاعشى را به ذكر اوائل اختصاص داده است (نک‍ : 1/ 412 بب‍‌ )؛ عبدالرحمان بسطامی (د 858 ق): الفوائح المسكیة فی الفواتح المكیة، كه در كتابخانۀ حسن صدقی دجانی در بیت المقدس نگهداری می‌شود (مخلص، 357-359)؛ سیوطی (د 911ق): الوسائل الی مسامرة الاوائل، كه تلخیص الاوائل ابوهلال عسكری است. این كتاب در بیروت (1994 م) چاپ شده است؛ علی دده سكتواری (د 1007ق): محاضرة الاوائل و مسامرة الاواخر، كه در 2 بخش تألیف، و در 1400 ق، در بولاق چاپ شده است؛ علامه شوشتری (د 1375 ش): كتابی به نام الاوائل به زبان عربی تألیف كرده است كه جز برخی نوگراییها، تفاوت چندانی با آثار كهن ندارد. این كتاب در 1372 ش به كوشش قیس آل قیس در تهران منتشر شد. آخرین كتاب معتبری كه در زمینۀ اوائل می‌شناسیم كتابی است با عنوان معجم الاوائل فی تاریخ العرب و المسلمین تألیف فؤاد صالح سید (بیروت، 1992 م). مؤلف پس از مقدمه‌ای مفید در تاریخ اوائل‌نگاری به معرفی ابواب كتاب خود و علت گزینش آنها می‌پردازد. وی از كتابهای كهن بهرۀ فراوان گرفته، با اینهمه، كوشیده است كه خود «اولهایی» (چون نخستین روزنامه‌های عربی) بر مجموعۀ اوائل بیفزاید. 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف من الاحادیث و الآثار، به كوشش مختار احمد ندوی، بمبئی، 1401 ق/ 1980 م؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1309 ق/ 1891 م؛ ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1380 ق/ 1960 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوهلال عسكری، حسن، الاوائل، به كوشش محمدسید وكیل، مدینه، 1385 ق/ 1966 م؛ بغدادی، ایضاح؛ سیوطی، الوسائل فی مسامرة الاوائل، به كوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق/ 1984 م؛ شیخ طوسی، محمد، رجال، به كوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1380 ق/ 1961م؛ علی دده سكتواری، علاءالدین، محاضرةالاوائل و مسامرة الاواخر، بیروت، دارالكتاب؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383 ق/ 1963 م؛ مخلص، عبدالله، «مخطوطات و مطبوعات كتاب الاوائل»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1360 ق/ 1941 م؛ نجاشی، احمد، رجال، به كوشش محمد جواد نائینی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز: 

GAL,S; Rieu, C., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1894. 
آذرتاش آذرنوش