احمد، امام زاده

اَحْمَد، اِمامْ‌زاده، مشهور به بقعۀ امام‌زاده احمد بن علی از اولاد امام محمد باقر (ع) در محلۀ حسن‌آباد اصفهان. 

پیشینۀ بنا

 شواهد موجود نشان می‌دهد كه بر قبر احمد بن علی، بنایی كهنه برپا بوده كه در 537 ق / 1143 م آن را تجدید ساختمان كرده‌اند. لوحه‌ای از سنگ سیاه به اندازه تقریبی 50×90 سم‍ با كتیبه‌ای به خط كوفی مشعر به تجدید بنا در سال مذكور تـا 1307 ش بر دیـوار بقعه نصب بوده است (نك‍ : جناب، «یازده»، ملحقات؛ قس: جابری، 252؛ قمی، 2 / 120). هم اكنون كتیبه‌ای به اندازۀ تقریبی 20×275 سانتی‌متر زیر پنجره گره‌سازی شدۀ مشرف به كوچۀ بقعه وجود دارد، بدین عبارت: «آمین یارب العالمین فی تاریخ الخامس عشرة من ربیع‌الاول سنة ثلاث و ستین و خمسمائة» و نوشته‌اند سنگ آن بتی بوده است كه از سومنات آورده بودند (جابری، 252-253). این كتیبه تنها نشانۀ بازمانده از بنای متعلق به سدۀ 6 ق است. 
شاردن كه طی سفرهای خود در ایران (1076-1088 ق / 1665-1677 م) بنا را دیده بود، آن را ساختمانی مربع شكل با پوشش گنبدی وصف كرده و نوشته است كه عابران مقبرۀ شاه احمد را از دریچه‌ای مشرف به كوچه كه میله‌های ستبر دارد، زیارت می‌كنند، و به نقل از مردم اصفهان بنای مقبره را متعلق به 300 سال پیش دانسته است (VIII / 33). آنچه او وصف می‌كند، احتمالاً همان بنای سدۀ 6 ق است، زیرا گزارش یا نشانه‌ای از تجدید بنا تا سدۀ 12 ق در دست نیست. 

وضع كنونی بنا

 مجموعه‌ای كه به شمارۀ 234 در زمرۀ بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است و امروز به نام امام‌زاده احمد شناخته می‌شود، شامل سردر، صحن، بقعه، سقاخانه و آرامگاه جمعی از علما، عرفا و شعراست (مشكوتی، 32؛ نك‍ : هنرفر، 668- 679). سردر مجموعه با مقرنس آجر و كاشی و كتیبه‌هایی به خط بنایی در طاق ایوان، و نقوش معقلی و كتیبه‌هایی به خط بنایی با كاشی، در بدنه آراسته است. بر كمر ایوان كتیبه‌ای كاشی به قلم ثلث به رنگ سفید و طلایی روی زمینۀ لاجوردی به خط علی نقی امامی و تاریخ 1115 ق، وجود دارد كه حاكی از توسعه بنای امام‌زاده (از عرصه و اعیان) در زمان سلطان حسین صفوی به دست محمد شریف منجم است (همو، 670). بر لچكیهای پیشانی بعضی از طاق‌نماها در اطراف صحن نیز كاشیهایی با نقش گره‌سازی و كتیبه‌هایی به خط بنایی برجاست. 
بقعه كه در گوشۀ جنوب غربی صحن واقع شده، بنایی 4 گوش با پوشش گنبدی است كه در رأس آن گنبدی كوچك با ساقه‌ای بلند و دارای 8 پنجره ساخته شده و با دو ایوان در شمال و شرق به صحن نسبتاً وسیع امام‌زاده راه یافته است. كتیبۀ ایوان شمالی (ورودی اصلی بقعه) به قلم ثلث به رنگ طلایی بر زمینۀ لاجوردی و به خط احمد حسینی گچ‌بری شده و حاكی از پایان ساختمان در 1115 ق، به دست محمد شرف الشریف المنجم است (همو، 671). گنبد از درون با قطاربندی و مقرنس‌كاری تزیین گردیده و بر بدنۀ داخلی بنا كتیبه‌ای شامل سورۀ دهر و آیات 180-182 سورۀ صافات به قلم ثلث و به رنگ طلایی بر زمینۀ لاجوردی با رقم «ابن محمد حسن علی نقی الامامی» و تاریخ 22 شعبان 1115 گچ‌بری شده است (همانجا؛ گدار، II / 28). 

از ارۀ بقعه با قطعات كوچك كاشی به رنگهای زرد، سفید، فیرزوه‌ای و لاجوردی با اشكال هندسی تزیین شده و فاصلۀ بین كتیبه و از اره و كتیبه و گنبد را با گچ‌بری پوشانده‌اند (تحقیقات محلی). مزار نیز كتیبه‌ای گچ‌بری شده به تاریخ 1115 ق دارد (گدار، همانجا).

تعمیرات و اضافات

 در 1290 ق به هنگام حكومت ظل السلطان بر اصفهان، تعمیراتی در بنا انجام شده است. ضریح منبت گره‌سازی با محجرهای فلزی و كتیبۀ نستعلیق شامل اشعاری حاكی از تعمیر بقعه به خط محمد حسین‌لله زند بكلمه و ماده تاریخ «ظل سلطان نهاد كعبه بنا»، از این دوره است (همانجا؛ هنرفر، 672؛ تحقیقات محلی). سقاخانۀ امام‌زاده دارای كتیبه‌ای شامل قصیدۀ مشهور محتشم، نام خوشنویس (میرزا علی نقی)، تاریخ ساخت (1321 ق) و نام كاشی‌ساز (آقاجان كاشی‌پز) بوده است (هنرفر، 673-674) كه به جای آن سقاخانه‌ای نو برپا كرده‌اند و كاشیهای قدیمی آن در انبار امام‌زاده نگاهداری می‌شود (تحقیقات محلی). در سالهای 1322 و 1346 ش تعمیراتی دیگر، همچون مرمت ایوان و كاشی‌كاری گنبد كوچك بقعه، انجام گردیده است (هنرفر، 673؛ ساختمان، 1 / 82). در فاصلۀ سالهای 1358- 1368 ش؛ و در 1369 ش؛ نیز پس از خساراتی كه بر اثر بمباران به این مجموعه وارد شد، سازمان میراث فرهنگی تعمیراتی در آن انجام داد ( گزارش عملیات، 31؛ ده سال تعمیرات، 7- 8). كار تعمیرات امام‌زاده هم‌اكنون نیز ادامه دارد (تحقیقات محلی). 

مآخذ

 جابری انصاری،حسن، تاریخ اصفهان‌وری، اصفهان، 1321 ش؛ جناب، علی، الاصفهان، اصفهان، 1303 ش؛ ده سال تعمیرات بناهای تاریخی استان اصفهان 58- 68، سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان، 1368 ش؛ ساختمان و یا تعمیر مساجد و مدارس طلاب علوم دینیه وبقاع متبركۀ اصفهان، نشریۀ اوقاف اصفهان، 1346 ش؛ قمی، عباس، منتهی الآمال، به كوشش ابراهیم میانجی، تهران، 1380 ق، گزارش عملیات مرمتی و بازسازی در بناهای آسیب‌دیده در اثر بمباران شهرستان اصفهان، سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان، 1369 ش؛ مشكوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی واماكن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344 ش؛ تحقیقات محلی مؤلف؛ نیز: 

Chardin, Jean, Voyages en Perse et autres lieux de l’Orient, Amsterdam, 1711; Godard, André, «Imāmzādè Ahmed», Athār-é Īrān, Paris, 1937. 

یدالله غلامی