ابوالمفاخر رازی

اَبوالْمَفاخِرِ رازی، از شاعران پارسی‌گوی دورۀ سلجوقیان و معاصر با محمد بن ملكشاه (حك‍ ‍498-511 ق / 1105-1117 م) و پسرش مسعود (حك‍ ‍527-547 ق / 1133-1152 م).
از زندگی ابوالمفاخر اطلاعی اندك در دست است. او در نیمۀ اول سدۀ 6 ق / 12 م در ری می‌زیست. دولتشاه او را دانشمندی كامل و شاعر و ادیبی فاضل شمرده و از وی با عنوان استادالشعرا یاد كرده است (ص 61). برخی از منابع لقب فخرالشعرا را نیز به نام وی افزوده‌اند (رازی، 3 / 33؛ شوشتری، 2 / 614). نام پدر ابوالمفاخر در منابع موجود نیامده است، تنها در یكی از نسخ خطی تذكرة الشعراء دولتشاه نام وی ابوالمفاخر بن ابی عبدالله رازی ثبت شده است (قریب، 197). با آنكه ابوالمفاخر در قصیدۀ معروفش خود را مفاخر خوانده (شوشتری، 2 / 616)، هدایت از او با عنوان فاخری رازی یاد كرده است (2 / 936).
از شعرای معاصر ابوالمفاخر، خاقانی مورد توجه او بوده و با وی مكاتبه داشته است (سلیم، 13). در تأیید این سخن می‌توان به قطعه‌ای از ابوالمفاخر كه در آن به مدح خاقانی و ستایش شعر او پرداخته است، استناد كرد (رازی، 3 / 34).
دولتشاه به منزلت ابوالمفاخر نزد حكام و سلاطین وقت اشاره كرده و در اثبات نظر خود به داستان توقف سلطان مسعود بن محمد سلجوقی در ری و ستم سپاهیان وی بر مردم و قطعه‌ای استوار و دلنشین از ابوالمفاخر خطاب به سلطان در رفع ستم از مردم استشهاد كرده است (ص 62)، اما منابع دیگر این داستان را دربارۀ سلطان طغرل بن ارسلان، یا سلطان تكش و جلال‌الدین خواری ثبت كرده‌اند (عوفی، 2 / 326-327؛ قزوینی، 363-364).
به گفتۀ دولتشاه اشعار ابوالمفاخر «بیشتر بر طریق لغز» است و در مدح امام علی بن موسی الرضا (ع)، چند قصیدۀ مصنوع دارد (ص 61-62). یكی از این قصاید كه اوحدی بلیانی مدت اتمام آن را 40 سال ذكر كرده (ص 35)، در دست است. بسیاری از تذكره‌نویسان ابیاتی از این قصیده را كه با مصراع مشهور «بال مرصع بسوخت مرغ ملمع بدن» آغاز می‌شود، نقل كرده‌اند (دولتشاه، 62؛ رازی، 3 / 33؛ اوحدی، همانجا) و شوشتری ابیات بیشتری از آن را آورده است (2 / 614-616). از بیان دولتشاه برمی‌آید كه این قصیده در میان شاعران از شهرت ویژه‌ای برخوردار بوده است و بسیاری به تتبع آن پرداخته‌اند (همانجا). از ابوالمفاخر به جز قطعۀ منسوب به او (همانجا) و قصیدۀ یادشده و ابیاتی چند پراكنده، چیزی در دست نیست.

مآخذ

 اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ ‍5324؛ دولتشاه سمرقندی، تذكرة الشعراء، به كوشش محمد رمضانی، تهران، 1338 ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ سلیم، علی حسن، صبح گلشن، به كوشش مولوی محمد عبدالمجید، بهوپال، 1295 ق؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1365 ش؛ عوفی، محمد، لباب الباب، به كوشش ادوارد براون، لیدن، 1906 م؛ قریب، یحیی، تعلیقات بر مرقوم پنجم كتاب سلّم السموات انصاری كازرونی، تهران، 1340 ش؛ قزوینی، زكریا، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، 1984 م؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339 ش.

بخش ادبیات