جیوشی

جُیوشی، مسجد یا آرامگاهی واقع در مصر، بازمانده از سدۀ 5 ق / 11م، متعلق به دورۀ خلفای فاطمی. این ساختمان در 478ق / 1085م بر حاشیۀ بلندی شرقی قاهره به نام مُقطّم ساخته شده است، و روبه‌روی برج و باروی ایوبی و مشرف به قُرافه یا گورستان جنوب غربی شهر قرار دارد (نک‍ : کرسول، «معماری ...  »، I / 155,157؛ ابن میسّر، 59؛ حسینی، 192). براساس کتیبۀ بنیان بنا بدر الجمالی (ه‍ م) امیرالجیوش ــ سردار ــ مستنصر فاطمی امر به احداث آن کرده است، از این‌رو، بنـا را «جیوشی» نامیده‌اند (نک‍ : رزق، 456؛ بلوم، «معماری ...  »، 175).
به نظر می‌رسد که نویسندگان قدیم بنای جیوشی را سخت نادیده گرفته‌اند. برای نمونه، زکریای قزوینی (د 682 ق / 1283م) مؤلف آثار البلاد از وجود مسجدها و زاویه‌هایی بر کوه مقطم یاد کرده، ولی از این بنا نامی نبرده است (نک‍ : ص 270). همچنین لئون افریقی (د پس از 957ق / 1550م) با اینکه قصری را بر مقطم توصیف کرده، از بنای جیوشی نامی نبرده است (نک‍ : 2 / 215).
ساختمان جیوشی از دیدگاه تخصصیِ تاریخ معماری دارای اهمیت است. به این اثر چند کارکرد نسبت داده‌اند: مسجد، مقبره، پاسگاه و زاویه (نک‍ : بلوم، رزق، همانجاها؛ مبارک، 6 / 65). مانند بیشتر آثار تاریخی که به شکل نخستین خود نیستند، به اطراف بنا بخشهایی از جمله گنبدخانه‌ای در سوی بیرونی شمال شرقی افزوده شده است که کرسول آن را الحاقی (همان، I / 157)، و شافعی در پیوند و هم زمان با بنای اصلی می‌داند (ص 238, 239). افزون بر دست‌کاری در دوره‌های پیشین، این اثر امروزه مرمت، و تمـام سطوح دیـوارهای آن آمود شده است (نک‍ : رزق، 459؛ حسینی، تصویر 46).
اینکه بنای جیوشی را ابتدا به چه منظور ساخته، و سپس چگونه از آن استفاده کرده‌اند، به درستی دانسته نیست (نک‍ : اتینگهاوزن، 184). فرید شافعی آن را بیشتر یک پاسگاه مرزی می‌داند، تا مسجد یا مشهد، و می‌نویسد: از آنجا که سمت شرقی قاهره رفت و آمد بسیاری داشته، بنا می‌توانسته است پاسگاه دیده‌بانی منطقۀ فسطاط و جز آن باشد، و امکاناتش بیشتر مناسب نگهبانی بوده است، تا مقاصد دیگر (ص 251, 252).
از سوی دیگر اگر بنا مسجد پنداشته شود، با این ابعاد نیاز به مناره‌ای چنین مرتفع نداشته است؛ اگرچه، این مناره می‌‌توانسته معدود افراد پراکنده در حومه را به نماز فراخواند. همچنین، اهمیت جنبۀ نمادین مناره‌ها از جنبۀ کاربردی آنها کمتر نبوده است (نک‍ ‍‌: بلوم، «مناره»، 625؛ «مسجد... »، npn.). با این همه، کارکرد مکانی اثر به عنوان پاسگاهی با ساخت حساب شده  ــ بیش از دیگر کارکردها ــ درخور توجه، و به عنوان یک اثر هنری ـ معماری از حیث منظره‌ای کـه در آن جا گرفته، پذیرفتنی است (حسینی، 194؛ شافعی، نیز بلوم، «معماری»، همانجاها؛ عکاشه، 177- 178).

ویژگیهای کلی بنا

طول و عرض بنای اصلی جیوشی 15× 18 متر است، و در یک نگاه کلی، از حیاط و اتاقهای پیرامون آن، یک شبستان و برج یا مناره تشکیل شده است. عموماً دیوارهای این بنا از سنگ و لاشه سنگ، و طاقهای آن آجری است (نک‍ : رزق، 475؛ عکاشه، 178؛ نیز نک‍ : «مسجد»، npn.). در 4 گوشۀ بیرونی و میان دیوار شمال غربی جرزهایی برپا داشته‌اند. بر فراز هر یک از اینها اتاقکی دارای قبه و نورگیر برافراشته است که خود دال بر نگرشی نظامی در ساخت است (کرسول، «معماری»، 157, 160 / I؛ نک‍ : حسینی، 192، تصویر 46؛ عکاشه، تصویر 150؛ هیلنبراند، تصویر 5.176).
فضای محراب یا مقصورۀ مسجد زیر گنبد قرار گرفته، و ارتفاع نوک گنبد تا زمین 12 متر است. گنبد به روش کلی سکنج ــ که دارای سابقه‌ای طولانی است ــ بر فضای تحتانی خود قرار گرفته است. بخشهای انتقالی گنبد با 4 گوشوار گچی، مزین به نقاشی گل و برگ است (همو، 314؛ رزق، 457، نیز تصویر ص 461). این تزیین گلهای تیره رنگِ تصویر شده بر زمینۀ روشن را متعلق به دورۀ عثمانی دانسته‌اند. 4 وجه دیگر این بخش که بین گوشوارها واقع‌اند، نورگیر دارند. بر فراز این قسمت، قسمت دیگری از دیوار 8 وجهی انتقالی با طاق‌نمای کورِ گچ‌بری وجود دارد که در مجموع، گردن بلندی برای گنبد ساخته‌اند (مصطفى، 49؛ رزق، 458؛ «مسجد»، تصویرهای 12, 16).
گنبدخانه دو اتاق در طرفین خود دارد که در مجموع، حرم یا شبستان کوچک بنا را تشکیل داده‌اند، و طاقهای متقاطع دارند. گوری در شبستان منسوب به بدرالجمالی است که البته در انتساب آن تردید بسیار است (شافعی، 245؛ نیز نک‍ : هیلنبراند، اتینگهاوزن، همانجاها؛ رزق، 457؛ حسینی، 195).
در طول گنبدخانه و اتاقهای طرفین آن، به طرف صحن فضایی مشابه و هم‌عرض وجود دارد. این فضای سه‌گانۀ متناظر با شبستان، دارای طاقهای متقاطع است و از این میان بر بالای سقف شمال غربی آن، یک نورگیر و هواگیر به شکل قبه‌ای با گردنیِ دوبخشی وجود دارد. این پیش ـ شبستان به واسطۀ 3 طاق، رو به سوی صحن کوچک بنا با رخ ‌بامِ کنگره‌دار قرار دارد (رزق، اتینگهاوزن، هیلنبراند، همانجاها؛ قس: عکاشه، 177- 179، تصویرها).
طاقهـای پیش ـ شبستـان، محـراب، نـورگیـرهـا، و... تیـزه‌ای هستند و طاق میانـیِ پیش ـ شبستـان که بزرگ‌تـر و بلندتـر است، بر دو جفت ستون از سنگ مرمر قرار دارد، و طاق متناظر با آن در گنبدخانه بر دو جرز استوار است (رزق، همانجا، نیز تصویر ص460؛ «مسجد»، تصویر 7).
در بالای طاق میانیِ رو به حیاط بنای جیوشی، لوحی مرمری وجود دارد که بر آن پس از آیاتی از قرآن کریم، کتیبۀ احداث بنا (مما امر بعمارة هذا المشهد... المستنصر... امیرالجیوش... فی المحرم سنة ثمان و سبعین و اربع مائة ]478ق / 1085م[) را در 5 سطر درج کرده‌اند. مفاد کتیبه معرف مقبره بودن بنا ست، و از کتیبه‌های قرآنی‌اش یادمانی بودن آن استنباط می‌شود (رزق، همانجا؛ اتینگهاوزن، 181). این کتیبه پس از بسمله با آیۀ 18 از سورۀ جن (72) آغاز شده که بنا بر دیگر کتیبه‌های بازمانده از زمان فاطمیان، چندان معمول نبوده است (حسینی، 194-195؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله).
در طرفین ضلع شمال غربی حیاط دو اتاق مستطیل شکل با طاق گهواره‌ای قرار گرفته‌اند که هر یک از آنها با درگاه کوچکی به حیاط می‌پیوندند. همچنین عرضهای آنها به مجموعۀ متشکل از مـدخل پیش آمـده در مـرکز ایـن ضلع منـاره ــ کـه در طرفین آن دو اتاق بسیار کوچک مربع به مثابۀ صومعه وجود دارد ــ پیوسته است.گویا اتاقک شمالی دارای 5 پنجرۀ کوچک بوده است. ورودی ساختمان پیش از الحاق به بخش بزرگ‌تر زیرین منـاره، یک فضای مستقل دارد (نک‍ : رزق، هیلنبراند، همانجاها؛ «مسجد»، npn.؛ اتینگهاوزن، 184؛ نیز نک‍ : نقشه).
منارۀ چهارگوش که بر بالای مدخل برآمده، 20متر ارتفاع دارد و به شکل مطبّق است (رزق، 458؛ حسینی، 192)، و از بالا به پایین، از قبه و 8 وجهی زیر آن، 4 وجهی میانی و 4 وجهی بلند زیرین تشکیل شده است. هر یک از وجوه گردنی قبه و مکعب اول، یک پنجره دارند (کرسول، «هنر... »، 363؛ رزق، همانجا، نیز تصویر ص 459). در این بخش از ساختمان، برخی از پنجره‌های کوچک را در هنگام تعمیر مسدود کرده‌اند (قس: رزق، 459؛ نیز حسینی، 193، تصویرها).

در لبه‌های حد فاصل طبقات، 3 ردیف مقرنس دارای طاس یا اجـزاء طاقچه مانند، بـه چشم می‌خورد. بنـا، هم نخستین مسجد ـ مقبرۀ مصر است، و هم دربردارندۀ کهن‌ترین قرنیز مقرنسِ باقی مانده در مصر (نک‍ : عکاشه، 177؛ طباع، 321). بدنۀ این برج نیز آجری است، زیرا در زمان فاطمیان برای ساخت مناره کمتر سنگ به کار می‌برده‌اند (رزق، 458؛ مصطفى، 31).
مناره‌هایی با این پیکر و نیز با این وضعیت درترکیب بنا، در دیگر آثار فاطمی نیز دیده می‌شود. به گمان، فانوس دریایی اسکندریه مبنای باستانی و بسیار کهن همۀ آثار برج مانند، اعم از برجهای دیده‌بانی و مناره‌های مصر بوده است. منارۀ جیوشی را می‌توان از نمونه‌های همین روند ــ به طورکلی بدون تغییر شکل کامل ــ دانست (مصطفى، همانجا؛ هیلنبراند، 167,170). عموماً مناره‌های مصری ترکیب متنوعی دارند. برج جیوشی یکی از منـاره‌هایی است کـه منـاره‌های دوره‌هـای بـعـد ــ ایوبـی و مملوکی ــ بر مبنای آن شکل گرفته‌اند (همو، 165؛ کرسول، همانجا).

تزیینات

مهم‌ترین بخش از تزیینات بنا در قسمت اصلی شبستان است، از جمله گچ‌بری زیبای برگ مو و برگهای دیگر، میوه‌ها، جوانه‌ها، شاخکها، گلها و کتیبه‌هایی بر افریزها که حاوی آیات قرآن به خط کوفی است. در این دوره کتیبه‌سازان به کوفی مزهّر بسیار علاقه‌مند بودند (رزق، همانجا؛ بلر، 258). گچ‌بری شبستان پیوسته به سبک سامرا، البته طبیعی‌تر، پیچیده‌تر و ظریف‌تر از آن است (نک‍ : گوتس، 643؛ بلر و بلوم، 244). بر دیوارهای فوقانی آن سورۀ فاتحه، و بر محیط درونی دایرۀ گنبد کتیبه‌های قرآنی و اسامی محمد (ص) و علی (ع) چند بار به شکل ستارۀ 6 پر، نقش بسته است (رزق، 457).
گچ‌بری محراب نه تنها نمونۀ شاهانه‌ای از این گونه تزیین است، که از لحاظ نخستین نمونۀ گچ‌بری پس از الازهر در مصر بسیار پر اهمیت است (کرسول، «معماری»، I / 157). محراب یک فرورفتگی نیم‌دایره با طاق تیزه‌ای است که بر دو ستون مرمری قرا داشته است. درقسمت فوقانی فرورفتگی محراب همانند گوشوارهای شبستانْ نقوش گل و برگ دیده می‌شود (رزق، همانجا؛ نیز نک‍ : «دائرةالمعارف... »، ج X، تصویر 440، بالا، چپ). سطح قاب محراب و داخل آن نیز پوشیده از گچ‌بریهای ‌گیاهی و کتیبه‌های کوفی مزهّر است. مجموعه نقش اسلیمی دو گوشۀ بیرونی بالای محراب نیز بسیار قابل توجه است (رزق، 457، 458، نیز تصویر ص 462؛ نیز نک‍ : «دائرة المعارف»، همانجا). بخش اعظم قاب تزیینی زیر افریز و بالای محراب از میان رفته بوده، و در دورۀ معاصر بازسازی شده است (نک‍ : بلوم، «معماری»، 176، تصویر؛ «مسجد»، تصویر 12).
با وجود اینکه این بنا از آغاز به نام مسجد شهرت یافته است، اما همان‌گونه که در کتیبۀ بنیان آن ثبت شده، امیرالجیوش آن را به رسم مقبره‌سازی دورۀ فاطمی، به عنوان مقبره ساخته، و نیتش همین بوده است که او را در اینجا دفن کنند (نک‍ : حسینی، 194؛ هیلنبراند، 264). ترکیب بنا نیز متفاوت از دیگر مقبره‌های دورۀ فاطمی نیست. این بنا الگوی مدرسۀ معروف قلاوون مملوکی نیز هست، و آثاری را با شباهت عمومی به این ساختمان، ولی مجلل‌تر و بزرگ‌تر از آن می‌توان در معماری دوره‌های پسین مصر مشاهده کرد (نک‍ : مصطفى، 26؛ احسان اوغلی، 49؛ برنس ابوسیف، تصویرهای 21 ، نیز 106).
ترکیب کلی معماری بنای جیوشی با اینکه پیش از آن پدید آمده بوده، در دورۀ خود هنوز طرح تازه‌ای بوده است. بنا اگرچه اصیل می‌نماید، ولی نمی‌توان گفت که از آغاز کاملاً به همین شکل بوده است (نک‍ : هیلنبراند، بلوم، همانجاها).

مآخذ

ابن صیرفی، علی، الاشارة الى من نال الوزارة، به کوشش عبدالله مخلص، قاهره، 1924م؛ ابن میسر، محمد، اخبار مصر، به کوشش هانری ماسه، قاهره، 1919م؛ احسان اوغلی، اکمل الدین و صالح سعداوی صالح، الثقافة الترکیة فی مصر، استانبول، 2003م؛ حسینی، فرج حسین فرج، النقوش الکتابیة الفاطمیة علی العمائر فی مصر، اسکندریه، 2007م؛ رزق، عاصم محمد، اطلس العمارة الاسلامیة و القبطیة بالقاهرة، بیروت، 2003م؛ عکاشه، ثروت، القیم الجمالیة فی العمارة الاسلامیة، قاهره، 1981م؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1404ق؛ لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، ترجمۀ محمدحجی و محمد اخضر، بیروت، 1983م؛ مبارک، علی پاشا، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره، 1987م؛ مصطفى، صالح لمعی، التراث المعماری الاسلامی فی مصر، بیروت، 1404ق؛ نیز:

Behrens-Abouseif, D., Cairo of the Mamluks, London / New York, 2007; Blair, Sh. S., «Arcitectural Decoration: Epigraphy», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, London / New York, 1998, vol. XVI; id, and J. M. Bloom, «Arcitectural Decoration: Non-figural Sculpture», ibid; Bloom, J. M., «Architecture, c. AD 900-c. 1250: Egypt», ibid; id, Arts of the City Victorious, New Haven / London, 2007; id, « Minaret», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, London / New York, 1998, vol. XXI; Creswell, K. A. C., «Fāṭimid Art: Architecture», Encylopedia of World Art, New York etc., 1961, vol. V; id, The Muslim Architecture of Egypt, New York, 1978; Encylopedia of World Art, New York etc., 1965; Ettinghausen, R. and O. Grabar, The Art and Architecture of Islam, 650-1250, Harmondsworth, 1987; Goetz, H., «Stucco: The Islamic World», Encyclopedia of World Art, New York etc., 1967, vol. XIII; Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Form, Function and Meaning, Edinburgh, 1994; «Al-Juyushi Mosque», Archnet, www.archnet.org / library / sites / one-site.isn? Site, 2010 / 06 / 22; Shāfeʿī, F., «The Mashhad al-Juyūshī», Studies in Islamic Art and Architecture, Cairo, 1965; Tabbaa, Y., «Muqarnas», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, London / New York, 1998, vol. XXII.

یدالله غلامی