چالانچی

چالانْچی، واژه‌ای ترکی به معنای سازنده، نوازنده و ساز‌ زن ( لغت‌نامه ... ). در متون دورۀ صفوی این واژه به صورتهای مختلف ذکر شده است. چالچی در دورۀ صفوی با «باشی»، و چالانچی در دورۀ قاجار با «خان» ترکیب شده‌اند که هر دو پسوند معنای رئیس را نیز دربر دارند (همانجا). ظاهراً این عنوان پس از دوران ترک‌زبانان صفوی در ایران رواج یافت.
کهن‌‌ترین مأخذی که در آن چالنچی / چالچی‌باشی مشاهده می‌شود «منشآت» خان‌احمد گیلانی، حاکم گیلان (943-975ق / 1536-1567م)، برای «حکم سرکاری» استاد محمد مؤمن عودی است (گ 50 الف ـ 51 ب). بنا بر این حکم، این مقام پیش از وی به استاد زیتون تعلق داشته است (همانجا). حافظ جلاجل در دوران شاه اسماعیل دوم صفوی (سل‍ 984-985ق / 1576-1577م) به عنوان چالچی‌باشی برگزیده شده بود (اسکندربیک، 1 / 293).
در دیباچۀ انیس الارواح (تألیف برای شاه عباس اول) به چالانچیان اشاره می‌شود (گلچین معانی، 337). می‌توان احتمال داد که در این دوره چالانچیهای متعددی فعالیت می‌کردند. در اواخر عصر صفوی نیز از حافظ کاظم چالچی باشی نام برده شده است (کوکبی، گ 138 الف). در رستم التواریخ (شروع تألیف: 1193ق / 1779م) از سِمتهای «مغنی‌باشی» و «مطرب‌باشی» یاد شده است (رستم‌الحکما، 100-101)، که ظاهراً معادلهایی برای چالچی‌باشی بوده‌اند. این احتمال وجود دارد که پسوند «باشی» در دوران قاجار به «خان» تغییر یافته باشد. چالانچی‌خان رهبر گروه موسیقی دربار فتحعلی‌شاه بود (خوجکو، 417). عضدالدوله نیز دو بار از چالاپچی‌خان / چالاپخی‌خان [چالانچی‌خان؟]، استاد موسیقی دربار فتحعلی‌شاه بدون ذکر مسئولیت یاد می‌کند (ص 36-37). این سمت ظاهراً برای حسن خان معروف به سنتورخان نیز به کار می‌رفته است (خالقی، 16).
در حکم استاد محمد مؤمن عودی از سازنده‌ها، قوالان، نقاره‌چیان، معرکه‌گیران و جز آنها نام برده شده است که همه باید مطیع وی باشند (خان احمد، گ51 ب). در تشکیلات موسیقی دربار شاه طهماسب از طیفهای گوناگون نقاره‌چیان، حافظان، سازندگان، قصه‌خوانان و شاهنامه‌خوانان نام برده شده است که ظاهراً زیر نظر چالچی‌باشی بوده‌اند (اسکندربیک، 1 / 293-295).
کمپفر (ص 107) در دوران شاه‌سلیمان صفوی (سل‍‌ 1077-1105ق / 1666-1694م) از چالشچی‌باشی نام می‌برد که سرپرستی تمامی نوازندگان بر عهدۀ وی بوده است. در ادامه، وی از رقاصان، خوانندگان زن، دلقکها، نقالها، نمایش‌دهندگان، شعرا، سخنوران، کشتی‌گیران و جز آنها نام می‌برد (همانجا)؛ ولی دانسته نیست که طیفهای مذکور زیرنظر وی بوده‌اند یا مشعل‌دارباشی؛ زیرا چالچی‌باشی خود تحت نظارت مشعل‌دارباشی بوده است (مینورسکی، 132).
شاردن در همان دوران ذکر می‌کند که اماکن روسپیان، مراکز نوازندگان، خیمه‌شب بازی، شعبده‌بازی، بندبازی و همۀ افرادی که شغل آنها سرگرم کردن مردم از راه تردستی و نقل قصه‌های فکاهی است، زیر نظر مشعل‌دارباشی بوده است (8 / 259). کمپفر نیز نقاره‌چیها، شیپور زنها و نوازندگان آلات دیگر را زیرنظر مشعل‌دارباشی می‌داند که مشعل‌دارباشی از عواید آنان سهمی دریافت می‌کرده است (ص 152؛ مینورسکی، 132، 174). به دلیل کراهت شاه عباس از عواید امور فسق، مالیاتهای مذکور صرف امور روشنایی کاخ می‌شد تا بدین طریق بسوزد و از بین برود (همو، 132).
اموال مشعل‌خانه و نقاره‌خانه (یکی از بیوتات دربار) زیر نظر صاحب‌جمع بوده، که هر ساله بر اساس طومار وی به مهر ناظر بیوتات می‌رسیده است و آنان با رقم اعتمادالدوله مواجب دریافت می‌کرده‌اند (میزرا سمیعا، 32). این مبلغ 12 تومان برای هر سال ذکر شده است (همو، 71).
ظاهراً از دوران ناصری به بعد اصطلاح «رئیس» جایگزین چالانچی باشی / چالانچی خان شده است (مشحون، 428). رؤسای نقاره‌خانۀ دربار ناصری، و پس از آن، عبارت بودند از: آقامحمد‌صادق‌خان، میرزا حسینقلی، اعتصام خلوت و مستشار خلوت آذربایجانی که از موسیقی اطلاعی نداشت (همو، 428- 429). در زمان ناصرالدین‌شاه، کریم شیره‌ای نایب رئیس نقاره‌خانه بود و بر دسته‌های مطربی درجه دو و سه غیر دولتی شهر هم ریاست داشت، دعاوی آنها را ختم می‌کرد و در مقابل اجازۀ کسب، حق الپرچینی از آنها می‌گرفت (مستوفی، 359). با این همه، دانسته نیست که ‌مالیاتهای مذکور صرف چه اموری می‌شده است.
ریاست موسیقی و امور سرگرم‌کنندۀ دوره‌های یاد شده از مناصب تشکیلات اداری بوده که در مراحل اداری تابعان و رؤسایی نیز داشته است. در دوره‌های صفوی و قاجار (تا اواخر دورۀ نـاصری)، بـرخلاف عنـوان نقـاره‌خانه ــ کـه می‌بایست از نقاره‌چیان برای ادارۀ مرکز مذکور استفاده شود ــ رؤسای یادشده از خوانندگان و نوازندگان مجلسی سرشناس انتخاب می‌شدند.

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1377ش؛ خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1368ش؛ خان احمد گیلانی، رقعه به قلی بیک عودی، حکم سرکاری محمد مؤمن عودی، پاسخ به نامۀ قوالان رودسر، نامه به استاد زیتون، حکم معافی استاد خضرشاه صرنایی، نسخۀ خطی موجود در کتابخـانۀ مرکزی دانشگـاه تهران، شم‍ 3301؛ رستم‌الحکما، محمد هاشم، رستم التواریخ، تهران، 1352ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1345ش؛ عضدالدوله، احمد میرزا، ناگفته‌های دربار فتحعلی‌شاه، تهران، 1379ش؛ کمپفر، ا.، سفرنامه‌، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1363ش؛ کوکبی گرجی، امیرخان، رسالۀ موسیقی، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورا، شم‍ 2211؛ گلچین معانی، احمد، «دیباچۀ انیس الارواح ابراهیم یزدی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد، س 4، ش‍م‍ 4؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1371ش؛ مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1373ش؛ میرزا سمیعا، تذکرة الملوک (سازمان اداری حکومت صفوی)، با تعلیقات مینورسکی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1368ش؛ مینورسکی، حواشی و تعلیقات بر تذکرة الملوک (نک‍ : هم‍ ، میرزا سمیعا)؛ نیز:

Chodzko, A., Specimens of the Popular Poetry of Persia as Found in the Adventures and Improvisations of Kurroglou …, London, 1842.

حسین میثمی