توفیق، محمد افندی

توفیق، محمد افندی (شعبان 1259-1311/ سپتامبر 1843-1893)، تاریخ‌نویس، روزنامه‌نگار و طنزنویس و شاعر اواخر دولت عثمانی. وی در استانبول به‎دنیا آمد (آکون، 291). پدرش، مصطفى آغا ینی‌چری سابق، مأمور گمرک، و مادرش نیز کنیزی آزادشده بود (IA, XII (1)/ 212). تحصیلات توفیق به جز 4 سال (از 1269ق/ 1853م) در مدرسۀ رشدیه، منظم نبود، اما او برای جبران کمبودهای تحصیلی خود به مطالعات بسیار دست زد و نزد خیالی افندی موصلی، شاعر هم‌دورۀ خود، خمسۀ نظامی را خواند (توفیق، قافله...، 195). 
توفیق در 1273ق/ 1857م به استخدام وزارت جنگ درآمد. آغاز فعالیت روزنامه‌نگاری او در 1284ق/ 1867م با روزنامۀ مخبر بود (همو، یادگار...، 30). پس از آن در کنار کارهای مختلف دولتی، در روزنامه‌های استانبول، ترقی، بصیرت، وقت و طریق فعالیت روزنامه‌نگاری خود را ادامه داد. همچنین سردبیری روزنامۀ رسمی شهر بورسه به نام خداوندگار را بر عهده داشت که پس از انتشار آن به علت نامعلومی استعفا کرد («دائرة‌‌المعارف دیانت»،VIII/ 240-241). 
توفیق با برخورداری از تجربۀ سردبیری در نشریۀ خداوندگار، روزنامۀ عصر را تأسیس کرد و با چاپ ضمیمۀ هفتگی طنز در این روزنامه، پیشگام طنز در روزنامه‌نگاری عثمانی شد. وی پس از تعطیلی روزنامۀ عصر، در سازمان «ترقی ـ سرگرمی» که روزنامۀ ترقی را بنیان گذاشته بود، کار طنزنویسی را ادامه داد. اما خود او روزنامه‌های طنز دیگری تأسیس کرد که عبارت بودند از: لطایف عصر، گوزه (پر حرف) و چایلاق (شاهین) که به سبب همین‌ روزنامۀ آخری به چایلاق توفیق نیز شهرت یافت («دائرة‌المعارف استانبول»، VII/ 3798).
توفیق از 1301ق/ 1884م تا زمان مرگ، روزگار خود را در استانبول به کار روزنامه‌نگاری در روزنامۀ طریق گذراند. در این دوره که پرپارترین مرحلۀ زندگی او ست، به تألیف مجموعه‌هایی پرداخت که به سبب انتشارشان به شکل جزوه، برخی از آنها ناتمام مانده است (EI1, VIII/ 272).
توفیق شاعر و نویسنده‌ای نوگرا، با شیوه و سبکی کاملاً شخصی است. او نه غرب‌گرای محض است، نه صرفاً مقلد سنت، اما برای زندگی و سنتهای مردم میهنش اهمیت بسیار قائل است و با نوشتن رمان و حکایت سعی می‌کند زندگی مردم عادی را به تصویر بکشد. از سوی دیگر وی به گردآوری لطایف و حکایات رایج میان مردم دست زد؛ از این رو می‌توان او را پیشگام گردآوری و ثبت ادبیات شفاهی در ترکیه دانست («دائرة‌المعارف دیانت»، VIII/ 241). 

آثـار

توفیق نویسنده‌ای پرکار بود و آثار بسیاری بر جای گذاشت. عمر فاروق آکون آثار او را به این صورت بخش‌بندی کرده است (نک‍ : همان، VIII/ 242-244):

آثار ادبی

1. لطایف‌انشاء‌(3ج، 1284-1285ق)؛ 2. نظام‌العالم لجناب آق حصاری (1287ق)؛ 3. قافلۀ شعراء (1290-1293ق) که تا حرف «دال» نوشته شده است؛ 4. استانبول ده بیرسنه (1299-1300ق)، اثر مشهور توفیق دربارۀ آداب و سنن مردم این شهر به صورت حکایت؛ 5. ایکی گلین اُداسی (1301-1302ق)، یک رمان اجتماعی دربارۀ زنان. 

آثار طنز و نشر متون قدیم

1. لطایف حکایت و غرایب روایت(1288-1289ق)؛ 2. آثارپریشان‌ (1297-1298ق)؛ 3. نوادر الظرفاء (1299ق)؛ 4. لطایف نصرالدین (1299ق)؛ 5. بوآدَم (1299-1301ق)؛ 6. خزینۀ لطایف (1302-1303ق)؛ 7. تخریج خرابات (1300ق). 

آثار تاریخی

1. مشاهیر عثمانیه ـ تراجم احوال کاپوتان دریا مشهور غازی خیرالدین پاشا بار باروس (1293ق)؛ 2. تاریخ یا سنۀ 1171 جنایتلری (1302ق)؛ 3. یادگار مجارستان ـ عصر عبدالحمید خان (1294ق)، شرح سفر، به همراه هیئتی به مجارستان.

مآخذ

توفیق، محمد افندی، قافلۀ شعراء، استانبول، 1290-1293ق؛ همو، یادگار مجارستان، استانبول، 1294ق؛ نیز: 

Akün, O. F., «Şinâsiʾnin fatintezkeresi baskısındaki yeni biyografik bilgiler«, Türkiyat mecmuası, Istanbul, 1965; EI1; IA; İstanbul ansiklopedisi, ed. R. E. Koçu, Istanbul, 1960; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993.
حسین شیخ