تفتازانی

افرادی چون برهان‌الدین حیدر هروی، حفید تفتازانی و علاءالدین قوشجی بر شرح تفتازانی حاشیه نگاشته‌اند که حاشیه‌های دو نفر اول مشتمل بر پاسخ به اعتراضات میرسیدشریف جرجانی است (حاجی‌خلیفه، 2/ 1479؛ برای نسخه‌های دیگر این کتاب و حواشی آن، نک‍ : GAL, I/ 346).
11. فاضحة الملحدین، در رد فصوص الحکم محیی‌الدین ابن‌عربی ( آلوارت، شم‍ 2891). ابوبکر بن احمد نقشبندی کتاب الحق المبین را در پاسخ به این ردیه نوشته است (همان، شم‍ 2892).
12. کشف الاسرار و عدة الابرار، تفسیر فارسی قرآن کریم (نک‍ : حاجی‌خلیفه، 2/ 1487) که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ یکی‌جامع (یکی جامع، 80) موجود است.
13. مفتاح الفقه، مجموعۀ موجزی در فقه شافعی که به روایتی در 772ق (شوکانی، ابن عماد، همانجاها)، و به روایتی دیگر در 782ق (طاش کوپری‌زاده، همانجا؛ خوانساری، 4/ 35) در شهر سرخس تألیف شده است. تنها نسخۀ موجود از این کتاب متعلق به کتابخانۀ برلین است ( آلوارت، شم‍ 4604).
همچنین چند اثر دیگر در منابع به تفتازانی منسوب است: الاربعین (حاجی‌خلیفه، 1/ 56)؛ رسالة الاکراه (همو، 1/ 847)؛ شرح فرائض سراج‌الدین سجاوندی (همو، 2/ 1248)؛ الفتاوی الحنفیة، مشتمل بر فتاوی تفتازانی در 759ق در شهر هرات (طاش ـ کوپری‌زاده، همانجا؛ قس: ابن عماد، همانجا).
در کتابخانۀ دانشگاه استانبول نسخۀ خطی اثری از ابراهیم ابن عربشاه اسفراینی با عنوان شرح ولدیه وجود دارد که متن اصلی آن به تفتازانی نسبت داده شده است (هاشم‌پور سبحانی، 460-461). بروکلمان نیز نسخه‌های خطی آثار دیگری از تفتازانی را به نامهای شرح ایساغوجی، شرح فی تساوی الزوایا الثلاث و مختصر فی علم المعانی معرفی کرده است (نک‍ : GAL, S, II/ 304). همچنین ولد چلبی نسخه‌ای از ترجمۀ منثور بوستان سعدی به زبانی ترکی معرفی کرده که به تفتازانی منسوب است (گیب، I/ 201-203).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، 1388ق/ 1968م؛ همان، چ قاهره، 1389ق؛ همو، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1396ق/ 1976م؛ ابن خلدون، مقدمه، بیروت، 1988م؛ ابن عربشاه، احمد، عجائب المقدور، قاهره، 1305ق؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ اقبال آشتیانی، عباس، ظهور تیمور، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1360ش؛ بامداد، مهدی، آثار تاریخی کلات و سرخس، تهران، 1344ش؛ تفتازانی، مسعود، المطول، استانبول، 1304ق؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، 1362ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1411ق/ 1991م؛ دفتر کتبخانۀ لاله‌لی، استانبول، 1311ق؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1353-1355ق؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به‌کوشش محمدابوالفضـل ابراهیم، قاهره، 1384ق/ 1965م؛ شوکانی، محمد، البدرالطالع، بیروت، 1348ق؛ طاش کوپری‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405ق؛ همو، مفتاح السعادة، حیدرآباد دکن، 1397ق/ 1977م؛ عواد، کورکیس، الذخائر الشرقیة، به کوشش جلیل عطیه، بیروت، 1999م؛ فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، مشهد، 1339ش؛ لکهنوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیة، بیروت، 1324ق؛ مرکزی، خطی؛ مطلوب، احمد، القزوینی و شروح التلخیص، بغداد، 1387ق/ 1967م؛ ملک، خطی؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، 1339ش؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، تهران، 1317ش؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق و حسام‌الدین آق‌سو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ دانشگاه استانبول، تهران، 1374ش؛ یاقوت، بلدان؛ یکی جامع کتبخانه سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، استانبول، 1300ق؛ نیز:

Ahlwardt ; ESC2; Flügel, G., Die arabischen, persischen, türkischen Handschriften der kaiserlichen und königlichen Hofbibliothek zu Wien, Hildesheim, 1977; GAL; GAL,S; Gibb, E. J., W., A History of Ottoman Poetry, Cambridge, 1984; Hidāyat Ħusain, M., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Būhār Library, Calcuta, 1923; Vajda, G., Index général des manuscrits arabes Musulmans, Paris, 1953; Van Ess, J., Die Erkenntnislehre des ªAdudaddin al-Ici, Wiesbaden, 1966.
عطیه میرزایی

تهذیب المنطق و الکلام تفتازانی

رساله‌ای است مشهور از تفتازانی در منطق و کلام به زبان عربی. این رساله با همۀ فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده، و بر آن شرحها و حواشی فراوان نوشته شده است. تفتازانی این اثر را در 789ق/ 1387م به پایان رساند (حاجی‌خلیفه، 1/ 515). همچنان‌ که در مقدمه آمده است، وی تهذیب را برای پسرش نوشته و از این‌رو از ابتدا نگارش آن به قصد تعلیم بوده است. نام کامل این رساله غایة تهذیب الکلام فی تحریر المنطق و الکلام و تقریب المرام من تقریر عقاید الاسلام بوده، و تفتازانی در آغاز کتاب، آن را راهنمایی برای طالبان حقیقت و آگاهی معرفی کرده است (ص 11-12).
تفتازانی در این چکیدۀ مباحث منطقی و کلامی، با حذف زواید، اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار مجالی فراخ برای تهیۀ متون گسترده‌تری براساس این اثر فراهم ساخته است.
دیگر ویژگی مهم تهذیب همراهی دو موضوع منطق و کلام است که باید آن را از پیامدهای توجه متکلمان به منطق و فلسفه دانست، چرا که در این دوره، برخلاف سنت کلامی متقدم، جایگاه منطق و تا حدودی فلسفۀ ارسطویی تثبیت شده بود (نک‍ : معصومی، 199-205). پیش از تفتازانی، همنشینی علم کلام با مباحث امور عامۀ فلسفی در متن واحد سابقه داشته است که از آن جمله می‌توان به المحصل فخرالدین رازی، المقاصد خود تفتازانی و المواقف قاضی عضدالدین ایجی اشاره کرد. با این‌همه، بخشهای فلسفی این متون هیچ‌یک به عنوان اثر مستقل موردنظر نبوده‌اند. بنابراین کار تفتازانی را با توجه به تعلیمی بودن اثر می‌توان شیوه‌ای جدید و گواه این دانست که از دیدگاه او، منطق ابزاری معتبر و کارآمد برای همۀ کسانی است که قدم در راه یادگیری روشهای استدلالی و جدلی علم کلام می‌نهند. وجود این دیدگاه دربارۀ نسبت منطق با کلام موجب می‌شده است که در برخی تحریرهای آموزشی دیگر، کلیات این دو رشته را در متن واحدی بگنجانند، چنان‌که دو اثر مجزای تجرید المنطق و تجرید الکلام از خواجه نصیرالدین طوسی (د 672ق) در منظومه‌ای واحد تلخیص شده‌اند (نک‍ : آقابزرگ، 24/ 397-398).
تهذیب المنطق به لحاظ شیوۀ تألیف، از آن گونه کتابهای منطقی به شمار می‌آید که ساختاری دو بخشی شامل معرف و حجت یا تصور و تصدیق دارند. این روش تدوین را نخست ابن‌سینا در بخش منطق کتاب الاشارات و التنبیهات به کار گرفته است (فرامرز قراملکی، 39 بب‍ ‌). پس از آن و پیش از تفتازانی، آثار دیگری چون مطالع ارموی و الشمسیۀ نجم‌الدین کاتبی نیز با همین سیاق تألیف شده‌اند و تأثیر آنها را بر تهذیب المنطق در ترتیب و محتوای مطالب می‌توان مشاهده کرد.
تفتازانی از آنجا که نظام دو بخشی را برای تدوین کتابش انتخاب کرده است، مقدمه را با تقسیم علم به حصولی و حضوری می‌آغازد و سپس از مفهوم تصور و تصدیق برای توضیح چیستی علم منطق استفاده می‌کند و آن‌گاه مباحث منطقی تهذیب را در دو مقصد کلی تصورات و تصدیقات، در 11 فصل، سامان می‌دهد که با مبحث الفاظ آغاز می‌شود و به روش آثار مشابه با فصل جداگانه‌ای در صناعات خمس پایان می‌یابد. وی خاتمه‌ای نیز مشتمل بر رئوس ثمانیه بر کتاب افزوده است که در این بخش از اجزاء علوم و مبادی آنها یاد می‌کند و مقدمات روش‌شناختی عام را برای دانشهای مختلف توضیح می‌دهد.
برخی از حاشیه‌ها و شرحهای تهذیب المنطق به حدی اهمیت یافته‌اند که بر خود آنها با چند واسطه نیز حاشیه‌هایی نوشته شده است (نک‍ : حاجی‌خلیفه، 1/ 515-517؛ ثقة الاسلام، 5/ 21-27). متن فشردۀ تهذیب در ضمن نسخه‌ها و چاپهای شروح و حواشی آمده است. مهم‌ترین این آثار بدین‌قرارند:
1. شرح جلال‌الدین دوانی (د 907ق) که بارها از جمله در 1264، 1293 و 1294ق در لکهنو به چاپ رسیده است. کسانی بر این شرح نیز حاشیه‌هایی نوشته‌اند که از جمله ابوالفتح مخدوم شریفی، میرزاهد هروی، غیاث‌الدین منصور دشتکی، ملاعبدالله ابن حسین یزدی و عبدالحی لکهنوی را می‌توان نام برد (آقابزرگ، 6/ 59-60؛ GAL, II/ 279; GAL,S, II/ 302-303). برخی از این حواشی همراه با شرح دوانی در چاپهای مختلف انتشار یافته‌اند.
2. حاشیۀ ملاعبدالله بن شهاب‌الدین یزدی (د 981ق)، به زبان عربی، که همچون شرحی نسبتاً مفصل و از مشهورترین حواشی تهذیب است و از دیرباز به ویژه در حوزه‌های علمی ایران و شبه قارۀ هند از متون درسی مهم به شمار می‌رفته است. بر این اثر، حاشیه‌های فراوانی نوشته‌اند که از آن میان می‌توان حاشیه‌های عبدالرزاق لاهیجی، میرزا محمدعلی قراچه داغی، ملانظرعلی گیلانی و میرزا علیرضا تجلی را نام برد (نک‍ : آقابزرگ، 6/ 60-63). حاشیۀ ملاعبدالله بارها همراه برخی از حواشی آن به چاپ رسیده است، از جمله چاپهای سنگی 1243ق در کلکته، 1877م در لکهنو، و 1268، 1287 و 1323ق در تهران. از میان چاپهای متعدد جدیدتر می‌توان چاپ انتقادی قم (1363ش) را ذکر کرد که شامل منتخبی از حواشی این متن است.
ملاعبدالله یزدی شرح دیگری نیز بر تهذیب به فارسی داشته که آقابزرگ تهرانی نسخه‌هایی از آن را برشمرده است (13/ 161-162).
3. شرح فارسی محمد بن محمود حسینی شهرستانی که در لکهنو (1877م)، و در کانپور (1915م) انتشار یافته است.
4. شرح محمود نیریزی شیرازی که منصور دشتکی ارزش آن را ستوده است. نسخه‌ای خطی از این شرح در کتابخانۀ آستان قدس نگهداری می‌شود (آستان...، 1/ 35).
5. شرح فارسی ملاعبدالرزاق لاهیجی (د 1051ق)، که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است (مرکزی، 3/ 61).
از دیگر حاشیه‌نویسان یا شارحان بخش منطق تهذیب تفتازانی، این کسان را نیز می‌توان نام برد احمد بن یحیى مشهور به حفید تفتازانی، محمد بن سلیمان کافیجی (برای نسخه‌های خطی این دو، نک‍ : GAL, II/ 278)، حیدرقلی خان سردار کابلی (آقابزرگ، 13/ 161)، امیرنظام‌الدین عبدالحی جرجانی (آستان، همانجا)، و هبةالله حسینی معروف به شاه میر (همان، 13/ 164؛ برای آگاهی از شرحها و حاشیه‌های دیگر، نک‍ : آستان، 4/ 370-372، 394-395؛ مرکزی، 3/ 35-38؛II/ 278-280 GAL, ؛ GAL, S، همانجا).
از مباحث کتاب تهذیب المنطق، فصل مربوط به ضابطۀ اشکال چهارگانۀ قیاس، موردتوجه خاص نیز قرار داشته، و بر آن حاشیه‌های جداگانه‌ای نوشته شده است (نک‍ : آقابزرگ، 6/ 54؛ آستان، 4/ 397).
تفتازانی بخش کلام از کتاب تهذیب المنطق و الکلام را در 6 باب، با موضوعاتی مشابه مقصدهای شش‌گانۀ کتاب المقاصد خود، تنظیم کرده است، چنان که این بخش را می‌توان به منزلۀ تلخیصی از همان کتاب دانست، اما به جهت همین ویژگی در برخی مراکز درسی قدیم بیشتر موردتوجه بوده، و بر آن شرحها و حاشیه‌های متعددی نوشته شده است. از آن میان، شرح مزجی محمدامین نوادۀ ملاصالح مازندرانی (نک‍ : ثقة‌الاسلام، 5/ 27)، حاشیۀ حافظ بن علی عمادی با عنوان تحفة اللبیب، و شرح قسم الکلام از برهان‌الدین لار محمدحسینی پتنی را (نک‍‌ : GAL, II/ 279) می‌توان نام برد. از شرحهای متأخری که حاصل تدریس کتاب در کردستان بوده است. تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام اثر عبدالقادر بن محمد سنندجی است که در 2 مجلد با حواشی محمد وسیم کردستانی و فرج‌الله زکی کردستانی در 1318-1319ق در بولاق انتشار یافته است. ترجمه‌ای فارسی از این شرح با عنوان تذهیب المرام به قلم فخرالدین بن احمد رودباری، از علمای کردستان، به کوشش محمدرئوف توکلی در 1381ش در تهران به چاپ رسیده است.

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذریعة؛ تفتازانی، مسعود، «تهذیب المنطق»، ضمن الحاشیة على تهذیب المنطق، قم، 1363ش؛ ثقة الاسلام تبریزی، علی، مرآة الکتب، به کوشش محمدعلی حائری، قم، 1380ش؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ فرامرز قراملکی، احد، «الاشارات و التنبیهات، سرآغاز منطق دو بخشی»، آینۀ پژوهش، تهران، 1373ش، س 4، شم‍ 6؛ مرکزی، خطی؛ ومی‌همدانی، حسین، «میان فلسفه و کلام»، معارف، تهران، 1365ش، دورۀ سوم، شم‍‌ 1؛ نیز:

GAL; GAL, S.
عطیه میرزایی

المطول تفتازانی

نام شرحی است در زمینۀ علوم زبان عربی که تفتازانی برتلخیص المفتاح خطیب‌قزوینی (د 739ق) نگاشته است.‌ تفتازانی‌ کار نوشتن‌ این ‌شرح را که ‌در 742ق/ 1341م ‌‌در جرجـانیه ‌آغاز کرده ‌بـود، در748ق در هرات‌ به‌ پایان رسانید (نک‍ : ص 3، 482-483؛ ‌سرکیس، 1/ 637- 638؛ GAL,S, I/ 516 II/ 280; GAL,). 
حاشیه‌های متعددی بر مطول نگاشته شده است، از جمله حاشیۀ میرسید شریف جرجانی (د 814ق) صاحب کتاب تعریفات (قسطنطنیه، 1241ق)، حاشیۀ سیالکوتی (قسطنطنیه، 1241ق)، حاشیۀ جلبی فناری (قسطنطنیه، 1270ق/ 1854م) و حاشیۀ دسوقی (بولاق، 1271ق). حاشیه‌های بسیاری نیز بر حواشی مطول نوشته شده است (نک‍ : حاجی‌خلیفه، 1/ 474-476؛ واندیک، 357- 358؛ GAL, S، همانجا؛ الیس، II/ 49, 50). برخی نیز به شرح شواهد شعری مطول پرداخته‌اند، مانند کمال‌الدین فسوی (نک‍ : حسینی، 1/ 179). 
تفتازانی در مقدمۀ مطول، خطیب قزوینی و اثر بلاغی او را می‌ستاید (نک‍ : ص 3) و مهم‌ترین منابع مورد استفادۀ خود را دو کتاب دلائل الاعجاز و اسرارالبلاغۀ عبدالقاهر جرجانی معرفی می‌کند (ص 4؛ نیز نک‍ : تجلیل، 44-54). وی به طور کلی با نگاه انتقادی به شرح تلخیص نپرداخته، با این همه، در پاره‌ای از مباحث دیدگاههای خطیب قزوینی را تأیید نمی‌کند و یا نظر دیگران را ترجیح می‌دهد (مثلاً نک‍ : ص 23، که اعتقاد دارد تتابع اضافات، پیوسته سبب ثقل در لفظ نمی‌گردد و مخل فصاحت کلام نیست، نیز ص 35، که دیدگاه سکاکی را در تعریف علم معانی نیکوتر یافته است؛ نک‍ : علوی مقدم، 43-45). دیگر شارحان تلخیص چون عصام‌الدین اسفراینی (د 944 یا 951ق) از مطول بهره برده‌اند (سرکیس، 2/ 1330؛ زرکلی، 1/ 66؛ نیز نک‍ : بغدادی، 1/ 26؛ علوی مقدم، 62). 
ظاهراً نخستین چاپ مطول در 1260ق در قسطنطنیه (استانبول) بوده است (واندیک، 357). چندین چاپ سنگی نیز از کتاب مطول میان سالهای 1266-1323ق در تهران، تبریز و هند منشتر شده است (نک‍ : مشار، 304-305). 
تفتازانی در کتاب مطول بیشتر به‌ مباحث بلاغی پرداخته، هر‌چند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده می‌شود (مثلاً نک‍ : ص 316). 
مطول تفتازانی از جمله کتابهایی است که در گذشته در حوزه‌های علمی ایران اقبال خوبی یافته، و در زمرۀ کتابهای درسی قرار گرفته است و اکثر طلاب به منظور تقویت بنیۀ ادبی خود به خواندن آن همت گماشته‌اند؛ اما اینک به عنوان کتابی مرجع شناخته می‌شود و تنها آنان‌که به شکل تخصصی به بلاغت عربی می‌پردازند، از آن استفاده می‌کنند. 

مآخذ

بغدادی، هدیه؛ تجلیل، جلیل، «اقتباسات سعدالدین تفتازانی از عبدالقاهر جرجانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، تهران، 1356ش، شم‍ 1 ؛ تفتازانی، مسعود، المطول، همراه حاشیۀ میرسید شریف جرجانی، قم، مکتبة الداوری؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة، قاهره، 1346ق/ 1928م؛ حسینی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی آیت‌الله گلپایگانی، قم، 1357ش؛ علوی مقدم، محمد، «بحثی دربارۀ کتاب مطول سعدالدین تفتازانی و تأثیر آن در کتب بلاغی»، مشکٰوة، مشهد، 1363ش، شم‍ 5؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1341ش؛ واندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، قاهره، 1313ق/ 1896م؛ نیز: 

Ellis, A. G., Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London, 1961; GAL; GAL, S. 
بابک فرزانه

آراء كلامی تفتازانی

تفتازانی در دوره‌ای از تاریخ علم کلام جای می‌گیرد که از آن به «طریقۀ متأخرین» تعبیر کرده‌اند. در این دوره متکلمان در مباحث کلامی از منطق ارسطویی، به‌جای منطق برگرفته از اصول فقه، استفاده کردند. همچنین در این‌ دوره بسیاری از اصطلاحات فلسفی وارد علم کلام شد (ابن‌خلدون، 1/ 465-466؛ نیز نک‍ : گارده، 1/ 128-136). البته تفتازانی در همین دوره نیز نویسنده‌ای درجه اول و مبتكر آراء نو در علم کلام به‌شمار نمی‌آید؛ بیشتر شهرت وی به سبب شروحی است كه بر آثار علمی مختلف نگاشته ‌است. با این همه، آثارش در میان علما و حوزه‌های درسی قبول عام یافت، چندان‌که از اشارۀ ابن خلدون به آثار او در مصر (نک‍ : 1/ 481) ــ با توجه به اینكه وی تنها یك دهـه پس از تفتازانـی درگذشته ‌است (808 ق) ــ می‌توان دریافت كه در همان هنگام كه او در سمرقند و خوارزم مجلس درس داشت، آثارش در دیگر مراكز علمی جهان اسلام نظیر قاهره مورد استقبال بود (نیز ﻧﮑ : الدر، 21). همچنین آثار وی به شبه‌قارۀ هند و جنوب‌شرقی آسیا نیز راه یافت و بارها ترجمه و شرح شد و در محافل علمی آنجا رواج یافت (ﻧﮑ : غفارخان، 1064-1065 1062,؛ موریس، 1137).