ابن قاصح

اِبْنِ قاصِح، ابوالبقاء نورالدين علی بن عثمان بن محمد عذری، (716-801ق / 1316- 1399م)، مقری شافعی مصر. آثار به جا مانده از ابن قاصح گويای آن است كه وی به نجوم و هيأت و رياضيات نيز آگاه بوده است. نام او گاه به صورت «علی بن محمد بن عثمان» (نك‍ : ابن قاصح، 413) و كنيۀ وی به شكل ابوالقاسم و ابوالحسن نيز آمده است (همو، 3، 413). او شاطبيه را از مجدالدين اسماعيل كفتی فرا گرفت و از ميدومی، ابن ابی حوافر، رحبی و مقدسی اجازۀ روايت يافت (سخاوی، 5 / 260). ابن قاصح همچنين قرائتهای دهگانه و غير آن را بر ابوبكر ابن جندی خواند (ابن جزری، 1 / 555) و در جامع ماردانی به تعليم قرائت پرداخت (ابن حجر، 4 / 72). وی در اين زمينه شاگردانی نيز تربيت كرد، از جمله برهان‌الدين صالحی كه برخی از تصانيف وی و آثار پيشينيان را همچون: المستنير ابن سِوار، ارشاد المبتدی قلانسی و الكافی ابن شريح، از او فرا گرفت و روايت نمود (سخاوی، همانجا). زراتيتی و زين‌الدين رضوان نيز از شاگردان ابن قاصح به شمار می‌روند (همانجا).

آثار چاپی

 1. تلخيص الفوائد فی شرح اتراب القصائد، كه شرحی است بر رائيۀ شاطبی در رسم مصحف و نخستين بار در 1973م در مصر به چاپ رسيده است؛ 2. سراج القارئ المبتدی و تذكار المقری المنتهی، كه شرحی است بر شاطبيه (حرز‌الامانی) و تأليف آن در 759ق به انجام رسيده است (ابن قاصح، 413). اين كتاب در 1293ق در بولاق به چاپ رسيده و بارها تجديد چاپ شده است. 

آثار خطی

 1. اتفاق القراء، كه دو نسخه از آن در كتابخانه‌های انستيتوی خاورشناسی شوروی و پترزبورگ موجود است (نك‍ : خالدوف، شم‍ GAL, S, II / 212; 221)؛ 2. تحفة الانام فی الوقف علی الهمزة لحمزة وهشام، كه نسخه‌های آن در كتابخانه‌های بانكيپور، گارت و آصفيه محفوظ است (بانكيپور، شم‍ 1293؛ حتی، شم‍ 1216؛ GAL, S، همانجا)؛ 3. تحفة الطلاب فی العمل بربع الاسطرلاب، كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب مصر يافت می‌شود (خديويه، 5 / 232)؛ 4. درة الافكار فی معرفة اوقات الليل و النهار، كه نسخه‌ای از آن در موزۀ بريتانيا موجود است (ريو، 522-523)؛ 5. قرة العين فی الفتح و الامالة و بين اللفظين. از اين كتاب نسخه‌های بسياری در دست است كه از آن ميان می‌توان نسخه‌های دارالكتب مصر، ازهريه و برلين را ذكر كرد (خديويه، 1 / 109؛ ازهريه، 1 / 122؛ آلوارت، شم‍ 549-550)؛ 6. مصطلح الاشارات فی القراءات الزوائد المروية عن الثقات. دو نسخه از آن در كتابخانه‌های آستان قدس (آستان، 2 / 234) و كوپريلی (كوپريلی، 1 / 36) موجود است؛ 7. المنهل العذب المسيَّب فی شرح العمل بالربع المجيَّب، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ واتيكان موجود است (GAL, S، همانجا)؛ 8. نزهة المشتغلين فی احكام النون الساكنة و التنوين (مرعشی، شم‍ (3) / 5479؛ تيموريه، 3 / 235). ضمناً آثار ديگری نيز در قرائت و نجوم به ابن قاصح نسبت داده شده كه يافت نشده‌اند (نک‍ : سخاوی، همانجا؛ حاجی خليفه، 2 / 1163، 2041).

مآخذ

 آستان قدس، فهرست؛ ابن جزری، محمدبن محمد، غاية النهاية، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351ق / 1932م؛ ابن قاصح، علی بن عثمان، سراج القارئ، قاهره، 1401ق / 1981م؛ ازهريه، فهرست؛ تيموريه، فهرست؛ حاجی خليفه، كشف؛ ابن حجر، احمدبن علی، انباء الغمر، حيدرآباد دكن، 1390ق / 1970م؛ خديويه، فهرست؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛ كوپريلی، خطی؛ مرعشی، خطی؛ نيز:

Ahlwardt; Bankipore; GAL,S; Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection, Princeton, 1938; Khalidov; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894.

عباس نقیئی