ابن غنام، ابوطاهر

اِبْنِ غَنّام، ابوطاهر ابراهيم بن يحيی بن غنام نُمَيری، معبّر حنبلی سدۀ 7ق / 13م كه به سبب تأليف معجمی در خوابگزاری شهرت يافته است. در نسخه‌ای از همين اثر به شمارۀ 5510 كتابخانۀ ظاهريه با تاريخ كتابت 1094ق، به وی لقب «زين‌الدين» داده شده (ظاهريه، علوم، 74)، و نابلسی او را «برهان‌الدين» خوانده است (2 / 350). كنيۀ وی نيز در برخی از منابع ابواسحاق آمده است (صفدی، 6 / 168؛GAL, I / 657). تاريخ وفات او را به اختلاف 664ق / 1266م (صفدی، همانجا)، 674ق، (GAL، همانجا، به عنوان قول راجح) و 693ق (حاجی خليفه، 1 / 417، 737) تعيين كرده‌اند، ولی 779ق را كه ابن عماد (6 / 265) به دست داده است، بی‌گمان بايد خطا دانست.
درمنابع متقدم ابن غنام با نسبتهای حَرّانی (صفدی، همانجا؛ حاجی خليفه، 1 / 737؛ ESC1, I / 401)، مَقدِسی (نابلسی GAL، همانجاها) و حتی بغدادی (حاجی خليفه، همانجا) خوانده شده است، ولی اين دانسته‌ها چندان به روشن شدن جزئيات نامعلوم زندگی او كمك نمی‌كنند. دربارۀ موطن ابن غنام تنها صفدی (همانجا) تصريح كرده كه وی در مصر سكنی داشته و دوسلان ــ شايد تحت تأثير نسخۀ خطی شماره 2750 كتابخانۀ ملی پاريس ــ به صراحت ولادت او را در مصر دانسته است (ص 496).
از تحصيل او اين اندازه می‌دانيم كه وی خود از جمال‌الدين ابراهيم بن سبتی به عنوان استادش نام برده و يادآور شده كه بخش مهمی از آثار پيشين خوابگزاری را از او فراگرفته است (نك‍ : ESC2، شم‍ 983(1)، به نقل از درة الاحلام؛ EI2، به نقل از عروس البستان).
اثر برجستۀ او المعلم علی حروف المعجم است كه گاه با عناوين ديگری چون تعبير نامح نيز ناميده می‌شود. ابن غنام در اين اثر طبقه‌بندی موضوعی متداول در آثار پيشين خوابگزاری را كنار نهاده و كتاب را به ترتيب الفبايی مرتب كرده است تا كاربرد آن آسان‌تر باشد. وی در 14 مقاله به عنوان مقدمه بر كتاب، به ذكر كليات پرداخته است. ابن غنام در برگ برگ اين اثر به آيات، احاديث و اشعار استشهاد كرده و در كنار مشاهيری چون آرتميدوروس (در مورد وی، نك‍ : فهد، «مقدمه »، 14) و ابن سيرين، به نقل خوابگزاريهای جاماسب، حكيم ايرانی، پرداخته كه شايان توجه است .
كهن‌ترين نسخه‌های خطی المعلم در اين كتابخانه‌ها موجود است: چستربيتی، به شمارۀ 3484 به تاريخ 697ق ( آربری، II / 99)؛ توپكاپی، به شماره‌های 3172 و 3173 مورخ 743 و 799ق (TS, III / 885)؛ اولو جامع، به شمارۀ 1986، احتمالاً مورخ 745ق (فهد، «كهانت» 339)؛ كمبريج، به شمارۀ 112، سدۀ 8ق ( آربری، 19) و گنج‌بخش (نك‍ : مآخذ همين مقاله). پراكندگی نسخه‌های فراوان كتاب المعلم از شرق تا غرب جهان اسلام را می‌توان حاكی از ميزان توجه به آن دانست (در مورد نسخه‌هايی ديگر به جز آنها كه در GAL, S, I / 913؛GAL, I / 657؛ فهد، همان، 338، معرفی شده‌اند، نك‍ : آربری، شم‍ 4437؛ آستان، 129؛ فهرس، 6 / 412؛ خالدوف، شم‍ 10105؛ طلس، 337؛ ظاهريه، علوم، 72- 78، همان، هيأت، 306-307؛ هدايت حسين، شم‍ 1514).
برخی چون نابلسی به بسط اين كتاب پرداخته‌اند و ابوحامد محمد بن محمد قدسی، اختصاری از آن با عنوان المحكم فراهم آورده است (برای نسخ خطی آن، نك‍ :GAL, S، همانجا؛ شم‍ 7439؛ نيز نك‍ : نابلسی، 2 / 350).
بجز المعلم چندين منظومه را از آثار ابن غنام برشمرده‌اند: 1. درة الاحلام ( وغاية المرام)، ارجوزه‌ای در 55 باب در خوابگزاری كه نسخه‌هايی خطی از آن در كتابخانه‌های اسكوريال (ESC2، شم‍‍ 983(1))، ازهريه (ازهريه، 6 / 414) و نسخه‌ای ناقص در برلين ( آلوارت، شم‍ 4264) نگهداری می‌شود. نسخه‌ای نيز احتمالاً در گوتا وجود دارد (پرچ، شم‍ 1311) توفيق فهد با توجه به نسخه‌ای از يك منظومۀ مشابه و همنام منتسب به جمال‌الدين دمياطی (؟) موجود در كتابخانۀ سليمانيه، انتساب منظومه‌ای با اين نام را به ابن غنام مورد ترديد قرار داده است (همان، 336, 339). به هر حال ياد كردِ صفدی (6 / 168) و حاجی خليفه (1 / 737) از اين منظومه در زمرۀ آثار ابن غنام و نيز سازگاری اطلاعات داده شده در نسخۀ اين منظومه (نك‍ : ESC2، همانجا) با شخصيت ابن غنام، پذيرش سخن فهد را مشكل می‌سازد؛ 2. عروس البستان فی النساء و الاعضاء و الانسان، ارجوزه‌ای مشتمل بر 45 باب و حدود 000‘1 بيت در خوابگزاری كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ برلين موجود است ( آلوارت، شم‍ 4263) و فهد از نسخه‌ای ديگر در كتابخانۀ لاله‌لی به شمارۀ 1636 مكرر، با عنوان منظومه ياد كرده است («كهانت »، 339؛ نيز نك‍ : ظاهريه، هيأت، 303)؛ 3. قصيدۀ لاميه در علم تعبير كه صفدی آن را در عرض درة الاحلام آورده است (6 / 168)؛ 4. قلادة الدر المنثور فی ذكر البعث و النشور، منظومه‌ای دربارۀ روز رستاخيز كه به گفتۀ بروكلمان در حاشيۀ خريدة العجائب ابن وردی در 1302ق در قاهره به چاپ رسيده است (GAL, S, I / 913). از اين اثر نسخه‌ای به شمارۀ 3431 در كتابخانۀ ملی پاريس وجود دارد كه دوسلان دربارۀ مؤلف آن سكوت كرده (ص 598)، ولی وايدا آن را از ابن غنام دانسته است (صص 114, 562).
كتاب المعلم را از نظر چگونگی ترتيب بايد ابتكاری در آثار خوابگزاری عربی تلقی كرد. در ميان مؤلفان عربی ابن غنام نخستين كسی است كه به معجم‌نويسی در زمينۀ خوابگزاری پرداخته است (در اين مورد، نك‍ : نابلسی، 1 / 2)، ولی در بيزانس در قرون وسطی يك «تعبير الرؤيا» با ترتيب الفبايی وجود داشته كه به عنوان «كتاب دانيال نبی به بخت نصر» تلقی می‌شده است و اشتاين اشنايدر در مقالۀ «خوابنامۀ دانيال ... » و دركسل در مقالۀ «خوابنامۀ دانيال نبی» به بررسی اين متن پرداخته‌اند (نك‍ : فهد، «كهانت»، 335؛ پاولی، 2240-2241). توفيق فهد ابن غنام را به عنوان اولين كسی كه در خوابگزاری عربی مطالب را به نظم كشيده، ياد كرده و اين را ابتكار ديگری براي او شمرده است (فهد، همان، EI2; 339)، ولی بايد يادآور شد كه نه تنها اين نوع منظومه‌ها پيش‌تر در بيزانس رواج داشته (چون اشعار منسوب به آسترامپسيخوس و نيكفوروس، د 829م، نك‍ : همانجا)، بلكه در ادبيات عربی نيز نمونه دارد. از اين دست است ارجوزة فی تعبير الرؤيا سرودۀ ابوالحسن علی بن سكن معافری ظاهراً در سدۀ 4ق / 10م (نسخۀ خطی آن در كتابخانۀ كوپريلی به شمارۀ (1)1202 موجود است؛ نيز نك‍ : حاجی خليفه، 1 / 62) و قصيدۀ رائيه سرودۀ قيروانی [ابن ابی طالب] كه مورد استفادۀ ابن غنام قرار گرفته (ابن غنام، ذيل «الجب»).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ابن عماد، عبدالحی ابن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن غنام، ابراهيم بن یحیی، المعلم علی حروف المعجم، نسخۀ خطی كتابخانۀ گنج بخش پاكستان، شم‍ 422؛ حاجی خليفه، كشف؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش ددرينگ، بيروت، 1402ق / 1982م؛ طلس، محمد اسعد، الكشاف عن مخطوطات خزائن كتب الاوقاف، بغداد، 1372ق / 1953م؛ ظاهريه، خطی؛ فهرس الكتب الموجودة بالمكتبة الازهرية، قاهره، 1369ق / 1950م؛ كوپريلی، خطی؛ نابلسی، عبدالغنی، تعطير الانام، قاهره، كتابخانۀ عيسی البابی؛ نيز:

Ahlwardt; Arberry; Arberry, A. J., A Second Supplementary Handlist of the Muhammadan Manuscripts in the University & Colleges of Cambridge, Cambridge, 1952; De Slane; EI2; ESC1, ESC2; Fahd, T., La divination orabe, Leiden, 1966; id, introd. Le livre des songes d’ Artémidore d’Ephèse, Damascus, 1964; GAL; GAL,S; Hidayat Hosain, M. et al., Catalogue of Arabic Manuscripts in the Collection of the Royal Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 1951; Khalidov; Pauly; Pertsch; TS; Vajda, G., Index général des manuscrits arabes musulmans, Paris, 1953.

احمد پاکتچی