ثواب و عقاب

ثَواب و عِقاب، دو اصطلاح قرآنی به معنی پاداش و کیفر الٰهی برای اعمال نیک و بد انسان. 
واژۀ ثواب از ریشۀ «ث‌ و ‌ب» ‌به معنی بازگشتن به حالت قبلی آمده است (خلیل بن احمد، نیز جوهری، ذیل ثوب) و در زبان فارسی می‌توان آن را معادل پاداش در نظر گرفت. اگرچه ثواب دربارۀ پاداش کار نیک و کیفر کار بد کاربرد دارد (ابن اثیر، 1/ 227)، در معنای اصطلاحی آن، بازگشت نتیجۀ افعال به صاحب فعل است و به برکات الٰهی اطلاق می‌شود که بر اعمال صالح مؤمنان تعلق می‌گیرد (راغب، ذیل ثوب؛ ابوهلال، 17-18). 
واژۀ عقاب نیز از ریشه «ع‌ق‌ب» ‌به معنی دنبال کردن و در پی چیزی رفتن است و در اصطلاح به عذاب و کیفر الٰهی اطلاق می‌شود (راغب، نیز جوهری، ذیل عقب؛ نیز نک‍ : ابوهلال، 364).

در علوم قرآنی

در جهان‌بینی اسلامی زندگی این جهانی انسان به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده است تا مؤمن پس از مرگ و در آخرت سعادتمند باشد. میزان سعادتمندی و شقاوت هر کس به مقدار برخورداری او از ثواب و عقاب اخروی بستگی دارد. دو پیش فرض در باور به ثواب و عقاب اخروی وجود دارد: 1. زندگی اخروی انسان تحت تأثیر اعمال این جهانی او ست؛ 2. سود و پاداشی که در آن جهان نصیب انسان مکلف می‌شود، بیشتر از هزینه‌ای است که در این جهان پرداخت می‌گردد. بدین‌ترتیب، می‌توان همۀ اعمال و رفتارهای فردی و اجتماعی مسلمان را با معیار برخورداری از ثواب و عقاب سنجید. با توجه به اینکه زمان برخورداری از ثواب و عقاب اخروی زندگی پس از مرگ است، آگاهی از کمّ و کیف برخورداری از ثواب، و گرفتاری به عقاب از مقولۀ سمعیات به شمار آمده است و قرآن و حدیث مهم‌ترین منبع آن هستند (طوسی، 1/ 110؛ نیز طبری، 1/ 150).
دو واژۀ ثواب و عقاب در قرآن کریم به ترتیب 13 و 20 بار، و مشتقات آنها به دفعات به کار رفته‌اند (عبدالباقی، ذیل ثوب، نیز عقب). علاوه بر این واژگان، در مقام بیان معنا، برخی اصطلاحات همچون «اجر و پاداش» مؤمنان و «جزا و کیفر» سرکشان و کافران در آیات الٰهی دیده می‌شود که از جملۀ‌ منابع اخبار از ثواب و عقاب به شمار می‌روند و در تبیین مفهوم این دو اصطلاح به ویژه نزد مفسران کارآیی تمام دارد (برای تفاوت اصطلاحی اجر و ثواب، ﻧﻜ : ابوهلال، 17). در بخشی از آیات قرآنی ثواب و عقاب به صورت «ترهیب و ترغیب» یا «بشارت و انذار» آمده است، و در آیات دیگری نیز ثواب و عقاب در قالب وعد و وعید الٰهی مطرح شده‌اند (ابو لیث، 1/ 62؛ زمخشری، 1/ 252-253). 
مفسران قرآن کریم که حتى گاه این دست آیات را از جمله محکمات قرآنی به شمار آورده‌اند (طبری، 1/ 655)، به فراخور گرايش تفسيری خود ثواب و عقاب را بررسی کرده‌اند. این بررسیها شامل بررسی لغوی، طرح مباحث اعتقادی مربوط به ثواب و عقاب (برای مباحث اعتقادی، ﻧﻜ : بخش کلامی مقاله)، و تفصيل مطالب قرآنی مربوط به این دو اصطلاح است. 
ثواب و عقاب الٰهی را به دو صورت دنیوی و اخروی می‌توان تصور کرد. در آیات قرآنی (آل عمران/ 3/ 145، 148؛ نساء/ 4/ 134) به «ثواب الدنیا» و «ثواب الآخرة» اشاره شده است. برخی از مفسران قرآن کریم ثواب و عقاب دنیوی را به صورت عافیت و بلا در زندگی دنیوی دانسته‌اند (سلمی، 1/ 109). از نظر غالب مفسران منظور از «ثواب الدنیا» در آیۀ 145 آل عمران(3) به طور خاص به غنایم جنگجویان احد مربوط می‌شود که در آن سربازان از دستور پیامبر(ص) سرپیچی کرده، به جست و جوی غنیمت پرداختند؛ در مقابل، «ثواب الآخرة» به کسانی اختصاص دارد که با امیرشان عبد الله بن جبیر انصاری ماندند و به شهادت رسیدند (مقاتل، 1/ 195-196، 262؛ ابن ابی حاتم، 3/ 783). به هر حال آنچه در علوم اسلامی همچون تفسیر قرآن کریم، حدیث و کلام بیشتر مورد توجه و بحث بوده، ثواب اخروی مؤمنان است (ﻧﻜ : ادامۀ مقاله). 
کلیات مربوط به ثواب و پاداش اخروی که در قرآن مجید ذکر شده، به اجمال، بدین شرح است: [روز] پاداش واقعیت دارد ( ذاریات/ 51/ 6)؛ خداوند آفرینش را آغاز کرده است تا آن دسته از انسانها را که در زندگی دنیوی ایمان آوردند و پرهیزکار بودند، در آخرت ثواب و پاداش دهد (یونس/ 10/ 4؛ رعد/ 13/ 18؛ محمد/ 47/ 36)؛ ایمان به خدا، آخرت و کارهای شایسته و وفای به عهد و صدق و راستگویی، ثواب و پاداش دارد، آمرزش و روزی خوش برای مؤمنان و نیکوکاران مهیا می‌دارد (بقره/ 2/ 62؛ احزاب/ 33/ 24؛ سبأ/ 34/ 4؛ نیز فتح/ 48/ 10، 29)؛ كسانی كه پس از ستمدیدگی در راه خدا هجرت كرده‏اند، علاوه بر اینکه در این دنیا جای نیكویی دارند، پاداش آخرت آنان بسی بزرگ خواهد بود (نحل/ 16/ 41؛ آل عمران/ 3/ 196)؛ خداوند مؤمنان، نیکوکاران، متقیان و صابران را به فضل خویش پاداشی عظیم ‌دهد (یوسف/ 12/ 90؛ روم/ 30/ 45؛ نیز توبه/ 9/ 102؛ هود/ 11/ 115؛ فرقان/ 25/ 75؛ قصص/ 28/ 80)؛ هر كس از خدا پروا كند، خدا بدیهایش را از او می‌زداید و پاداشش را بزرگ می‌گرداند (طلاق/ 65/ 5) و حتى پاداشی بهتر از عمل خود دریافت خواهد کرد (نحل/ 16/ 97؛ نیز قس: همان، 111؛ جاثیه/ 45/ 22)؛ مؤمنانی که انفاق بکنند پاداش بزرگی خواهند داشت (حدید/ 57/ 7) وخدا آنان را به بهتر از آنچه می‏كردند، پاداش می‌دهد (توبه/ 9/ 121)؛ كسانی كه ایمان آورده، و كارهای شایسته كرده‏اند، آنان را پاداشی بی‏پایان است (فصلت/ 41/ 8)؛ هر كس خدا و فرستاده‏اش را فرمان بَرَد و با شکیبایی اعمال شایسته داشته باشد، بدی را با نیکی دفع کند، و در راه خدا جهاد کند یا به شهادت رسد، پاداش او دو چندان است (نساء/ 4/ 40؛ مائده/ 5/ 74؛ قصص/ 28/ 54؛ احزاب/ 33/ 31؛ سبأ/ 34/ 37؛ نیز ﻧﻜ : مؤمنون/ 23/ 111؛ زمر/ 39/ 10؛ شورى/ 42/ 40)؛ در منظر الٰهی نیكیهای ماندگار پاداشی بهتر دارد (کهف/ 18/ 46) و در چشم‌اندازی کلی بهترین پاداش بهشت جاودان است (فرقان/ 25/ 11؛ احقاف/ 46/ 14)، اما بی‌شک هر که پاداش اخروی را بخواهد، پاداش او افزوده می‌گردد و هر که پاداش دنیوی را بخواهد، از آن به او داده می‌شود، در عوض بهره‌ای از ثواب اخروی ندارد (شورى/ 42/ 20).
در مقابل آنچه در قرآن دربارۀ ثواب آمده است. به طورکلی باید گفت عقاب و کیفر دنیا و عقبى بیش از هر چیز در مخالفت با خدا و پیامبر او جلوه می‌کنند (انفال/ 8/ 13؛ حشر/ 59/ 4؛ نیز مائده/ 5/ 2). بر همین پایه، كسانی كه آیات الٰهی را دروغ شمرند و از پذیرفتن آنها تكبر ورزند و به آخرت ایمان نیاورند، در بهشت در نمی‏آیند و بدین‌سان خدا بزهكاران را كیفر می‏دهد (اعراف/ 7/ 40، 180؛ نیز نک‍ : آل عمران/ 3/ 11؛ انفال/ 8/ 52؛ اسراء/ 17/ 10)؛ کافران، بدکاران و گناهکاران به کیفر الٰهی گرفتار خواهند شد (انعام/ 6/ 120؛ غافر/ 40/ 21) و هر که از آیین [اسلام] روی گردان شود و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک او در دنیا و آخرت بر باد می‌رود و برای همیشه در دوزخ می‌ماند (بقره/ 2/ 217؛ نیز نک‍ : آل عمران/ 3/ 22). از موضوعات مهم در آیات الٰهی در این زمینه میزان، چگونگی و زمان کیفر الٰهی است، در واقع هر كه بدی كند جز به مانند آن كیفر نمی‏یابد (یونس/ 10/ 27؛ غافر/ 40/ 17؛ شورى/ 42/ 40؛ تحریم/ 66/ 7)، ولی این کیفر تنها به خواست و تعیین پروردگار است نه به دلخواه انسان (نساء/ 4/ 123) و البته به زودی روی خواهد داد (انعام/ 6/ 120). 
همان‌گونه که گفته شد، از جمله مهم‌ترین مباحث قرآنی مربوط به ثواب و عقاب، چگونگی تحقق پاداش و کیفر اخروی است که بر این اساس، ثواب و عقاب اعمال به برخورداری از بهشت یا گرفتاری در آتش جهنم تعبیر شده است (نک‍ : طباطبایی، 1/ 93، 181، 4/ 203، جم‍ ‌). 
در حدیث: حديث به نوبۀ خود دومین منبع اخبار از ثواب و عقاب به شمار می‌رود. محدثان در برخورد انتقادی نسبت به اِسناد و درستی احادیث مربوط به فضائل اعمال و ثواب و عقاب، بر خلاف احادیث مربوط به احکام و حلال و حرام، تسامح بیشتری را در نظر داشته‌اند (نک‍ : حاکم، 1/ 490).
آنچه از مجموع احاديث مربوط به ثواب و عقاب می‌توان گفت اینکه با در نظر گرفتن شرط عام داشتن ایمان و تقوا برای برخورداری از ثواب (کلینی، 2/ 24؛ حسین بن سعید، 29)، موضوعات اغلب احاديثِ مربوط به ثواب و عقاب، به صورت بیان فضيلت احکام و مناسک دینی، تأکید بر اعمال اخلاقی، و اهميت محنتها و آزمایشهای دنیوی برای مؤمنان است. بدین‌ترتیب، شهادت به توحید و نبوت پیامبر (ص) ثواب بسیار دارد (کلینی، 2/ 516). مؤمنان و متقین نزد خدا از بیشترین ثواب برخوردار خواهند بود (همو، 8/ 361)؛ حتى اگر مؤمنی به دلیل بیماری نتواند واجبات دینی را ادا کند، ثواب آنها برایش در نظر گرفته خواهد شد (همو، 3/ 113). نیز اگر عملی را به تصور اینکه ثواب در پی دارد انجام دهد، ثواب آن برای او منظور خواهد شد (همو، 2/ 87). همچنان که گناهان مؤمنان به ایمان آنان ضرری نمی‌رساند، اعمال نیک و پسندیدۀ کافران به دلیل کفرشان ثوابی در پی نخواهد داشت (ابن حبان، 2/ 130-139؛ کلینی، 2/ 463). البته ارتکاب گناه برای مؤمنان باعث می‌شود ثمرات اعمال نیک آنان کم شده، برکات الٰهی کمتر شامل حال آنان گردد (ابن‌همام، 4). 
بیان فضيلت فرایض و مناسک دینی بخش دیگری از احاديث مرتبط با ثواب و عقاب هستند و علاوه بر بخشهای مستقل در مجموعه‌های حدیثی اهل سنت و امامیه، آثار مستقلی نیز در این‌باره تأليف شده است (برای نمونه، نک‍ : ابن بابویه، ثواب...، نیز فضائل...، ﺟﻤ ). تعلیم و انتشار معارف و فرهنگ دینی (ابن ماجه، 1/ 87؛ ابن حبان، 4/ 486، 555)، دقت بر رعایت احکام دینی، واجبات و مستحبات، رعایت زهد و پارسایی (برای نمونه، ﻧﻜ : ترمذی، 2/ 153؛ ابن ماجه، 1/ 103؛ ابن حبان، 6/ 204 ،287، 297، 8/ 211)، همدلی با مؤمنان، و نیت نیکو داشتن از جملۀ موضوعات اين احادیث به شمار می‌روند. 
بخش دیگر احادیث نبوی و ائمۀ معصومین (ع) به بیان فضایل و ثواب حفظ وحدت و همدلی امت اسلامی اختصاص دارد. به همین دلیل است که اعمال اخلاقی همچون ملاقات برادران دینی، صلۀ ارحام، دیدار مؤمنان بیمار، خوش‌رویی و لبخند زدن به روی برادران مؤمن و از این قبیل، فضیلت دانسته شده است و ثواب اخروی در پی دارد (برای نمونه، ﻧﻜ : ابن ماجه، 1/ 463؛ ابن حبان، 7/ 52، 221-224؛ کلینی، 2/ 178-179، 3/ 119؛ ابن بابویه، مصادقة...، 52-53)، و به نوبۀ خود ریا در اعمال شرک به حساب آمده است و ریاکار گرفتار عقوبت خواهد شد (کلینی، 2/ 293؛ قاضی نعمان، 3/ 484).
دنیا محل برخورداری ثواب مؤمنان و عقاب کافران نیست، چه بسا بلایا و محنتهای دنیوی که برای مؤمنان پیش می‌آید، امتحان و ابتلای الٰهی باشد (کلینی، 2/ 259؛ نيز ﻧﻜ : ترمذی، 2/ 220). امام علی (ع) می‌فرماید: گناهان و سیئات مؤمنان به صورت محنتهایی آشکار می‌گردند و به واسطۀ تحمل این محنتها و دشواریها مؤمنان به نوبۀ خود استحقاق ثواب را خواهند داشت (ابن همام، 5، 33، 56). 
حبّ اهل بیت و فضیلت زیارت ائمه و انتظار فرج امام زمان(ع) از جمله موضوعاتی است که در آثار حدیثی امامیه روایاتی به آنها اختصاص دارد (ابن بابویه، کمال...، 644-647، ثواب، 82-98).
در روایات به این مسئله که ثواب و عقاب برای انسان از چه مرحله‌ای آغاز می‌گردد، توجه بسیاری شده است. گرچه وجود عذاب و فشار قبر مورد قبول قاطبۀ مسلمانان بوده (قمی، 2/ 94؛ علامۀ حلی، 452)، در اینکه چه کسانی در قبر از ثواب و عقاب برخوردار می‌شوند، اختلاف‌نظر است؛ در روایات شیعه پاداش و کیفر در قبر تنها به مؤمنان و کافران خالص اختصاص دارد و ديگران در قيامت به پاداش و کیفر اعمال خود می‌رسند (کلینی، 3/ 235-236).

مآخذ

ابن ابی\ حاتم، عبدالرحمان، التفسیر، به کوشش اسعد محمد طیب، صیدا، المکتبة العصریه؛ ابن اثیر، مبارک، النهایة، به کوشش طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره، 1383ق/ 1963م؛ ابن بابویه، محمد، ثواب الاعمال، به کوشش محمدمهدی خرسان، قم، 1368ش؛ همو، فضائل الاشهر الثلاثة، به کوشش غلامرضا عرفانیان، بیروت، 1412ق/ 1992م؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، 1363ش/ 1405ق؛ همو، مصادقة الاخوان، به کوشش علی خراسانی کاظمی، قم، 1412ق/ 1982م؛ ابن حبان، محمد، صحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1414ق/ 1993م؛ ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1952-1953م؛ ابن همام، محمد، التمحیص، قم، مدرسة الامام مهدی(ع)؛ ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دارالفکر؛ ابوهلال عسکری، حسن، الفروق اللغویة، به کوشش بیت‌الله بیات، قم، 1412ق؛ ترمذی، محمد، سنن، به کوشش عبدالرحمان محمدعثمان، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ جوهری، اسماعیل، صحاح، به کوشش احمد عبدالغفور عطار، قاهره، 1376ق/ 1956م؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث، به کوشش یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه؛ حسین بن سعید، کتاب المؤمن، قم، 1404ق؛ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، 1410ق؛ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق، 1412ق/ 1992م؛ زمخشری، محمود، الکشاف، قاهره، 1385ق/ 1966م؛ سلمی، محمد، التفسیر، به کوشش سید عمران، بیروت، 1421ق/ 2001م؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان، قم، منشورات جماعة المدرسین؛ طبری، تفسیر، به کوشش صدقی جمیل عطار، بیروت، 1415ق/ 1995م؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، 1409ق؛ عبدالباقی، محمدفؤاد، المعجم المفهرس، قاهره، 1364ق؛ علامۀ حلی، حسن، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش ابراهیم موسوی ‌زنجانی، قم، 1373ش؛ قاضی نعمان، شرح الاخبار، به کوشش محمد حسینی جلالی، قم، 1414ق؛ قرآن کریم؛ قمی، علی، تفسیر، به کوشش طیب موسوی جزایری، نجف، 1387ق؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، 1363ش؛ مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، 1424ق. 

مسعود تاره

ثواب و عقاب در کلام اسلامی

ثواب و عقاب به عنوان نتیجۀ آن جهانی اعمال انسانها آموزه‌ای قرآنی است که هر یک از گرایشهای کلامی، روش و شیوۀ خاصی را برای بررسی آن در پیش گرفته‌اند. در آثار کلامی می‌توان دو جریان اصلی را در تبیین آموزۀ ثواب و عقاب مشخص کرد: یکی سنت کلامی معتزله است که متکلمان امامی نیز آن را پیش گرفتند. این متکلمان ثواب و عقاب را در دو بخش مباحث مربوط به عدل الٰهی و مباحث مربوط به معاد مورد بررسی قرار داده‌اند. معتزله بیشتر بر آن بودند که ثواب یا عقاب الٰهی نتیجۀ استحقاقی تکالیف شرعی هستند و می‌توان با مقدمات عقلی، این استحقاق را ثابت کرد. سنت دیگر که مهم‌ترین نمایندگان آن متکلمان اشعری و ماتریدی هستند، استحقاق را نپذیرفتند. آنان ثواب را فضل الٰهی و عقاب را حاصل عدل الٰهی دانسته‌اند. این متکلمان مسائل ثواب و عقاب را منحصراً در بررسی مباحث معاد طرح کرده‌اند. 

الف ـ دیدگاه معتزله

از دیدگاه معتزله حکمت آفرینش جهان و انسان، امر به تکالیف، ارسال پیامبران و وعد و وعید چیزی جز برخورداری انسان از منافع و مزایای دائمی ثواب اخروی نیست (حمصی، 1/ 150؛ ابن ملاحمی، 405؛ طوسی، الاقتصاد، 62-63). ثواب سود و منفعتی بزرگ است که همواره با «تعظیم» دریافت کنندۀ آن همراه باشد، و عقاب ضرر و زیانی همراه با «استخفاف» دریافت کننده است (برای نمونه، ﻧﻜ : مانکدیم، 700؛ ابن ملاحمی، 396-397؛ سید مرتضى، الذخیرة، 276). شرط تعظیم در تعریف ثواب، آن را از مفهوم عِوض متمایز می‌سازد. در میان متکلمان، برخی استحقاقی و دائمی بودن ثواب و عقاب را نیز در تعریف آنها آورده‌اند (ﻧﻜ : همانجاها). 
معتزله استحقاق ثواب را عقلاً واجب می‌دانستند (قاضی عبدالجبار، 14/ 179؛ مانکدیم، 614؛ علامۀ حلی، کشف...، 433-434). اغلب معتزله معتقدند که ثواب بدون اینکه نتیجۀ استحقاقیِ عملی باشد، به کسی تعلق نخواهد گرفت و در اصطلاح «الابتداء بالثواب» صورت نمی‌‌گیرد. ثواب به این معنا از تفضل الٰهی که نیازمند استحقاق نیست، متمایز می‌شود (طوسی، همان، 65؛ مانکدیم، 510). از نظر معتزله انجام دادن افعال واجب، مندوب، یا ترک افعال قبیح عقلاً شایستگی تعظیم را دارد (ابن ملاحمی، 408). به عقیدۀ آنان گرچه مفهوم وجوب در مورد افعال الٰهی و انسانی به طور مشترک به کار می‌رود، با این حال، خداوند برای افعالی که بر او واجب است، استحقاق دریافت ثواب را نخواهد داشت، چرا که ثواب تنها به آن دسته از افعال ممدوح تعلق می‌گیرد که تکلیف به شمار می‌روند و انجام آنها با «کُلفَت» همراه است و فاعل آن دشواری را تجربه می‌کند، باری تعالى از این مسئله مبرا ست. از این‌رو، دشواری طاعات و تکالیف مکلفان یگانه عامل استحقاق ثواب خواهد بود (قاضی عبدالجبار، همانجا؛ طوسی، همان، 108-110؛ مانکدیم، 614، 616-617). 
معتزله استحقاق عقاب را نیز به لحاظ عقلی واجب می‌دانستند. به عقیدۀ آنان خداوند تکالیف را بدان سبب مقرر کرده است که در اخلال به آنها ضرر وجود دارد. اگر ترک واجب و یا فعل حرام ضرر نداشت، جایز نبود خداوند فعلی را واجب یا حرام گرداند. چون ایجاب و تحریم از سوی خدا واقع شده است، می‌توانیم با عقل درک کنیم که ترک واجب یا فعل حرام ضرر دارد و این ضرر همان عقاب است (همو، 619؛ ابن ملاحمی، 404-405؛ سید مرتضى، همان، 296؛ طوسی، همان، 114).