ابن عزرا

اِبْنِ عِزْرا، ابراهام بن مئیر (مایر) (ح 484-562ق / 1091-1167م)، مفسّر تورات، ادیب، مترجم آثار عربی به عبری، منجم و ریاضی‌دان یهودی اندلسی. وی در منابع عربی، ابواسحاق ابراهیم بن مجید خوانده شده است. او از نخستین پژوهشگرانی است که آثار مسلمانان را به زبان عبری ترجمه کرده و باعث گسترش اندیشه و دانشهای مسلمانان و یهودیان شرق در میان یهودیان اروپا شده‌اند (پالنثیا، 500-501؛ سارتون، II / 187). ابن عزرا در طلیطله زاده شد، سپس همراه خانواده به قرطبه مهاجرت کرد. زندگی او را می‌توان به دو مرحلۀ متمایز تقسیم نمود: مرحلۀ نخست که حدود نیم قرن به درازا کشید، در اسپانیا سپری شد. از دوران نوجوانی استعداد و نبوغ او در شعر و زباندانی مشهود بود، چنانکه پیش از خروج از اسپانیا به عنوان شاعر و اندیشمند، شناخته شده بود. مرحلۀ دوم زندگی وی با مهاجرت او در 535ق / 1140م از اسپانیا ـ احتمالاً به سبب فقر و تنگی معیشت (هوسیک، 187) ـ آغاز می‌شود و تا پایان عمر او که در سفرهای طولانی می‌گذرد، ادامه می‌یابد. پسرش، اسحاق، که او هم شاعر شناخته‌شده‌ای بود، همزمان با پدر اسپانیا را ترک کرد و به بغداد رفت. در آنجا با هبةالله بن ملکا معروف به ابوالبرکات بغدادی، طبیب و فیلسوف، دوستی یافت و شعرهایی برای او سرود و سپس به اسلام گروید. این ماجرا ضربۀ روحی عمیقی به ابن عزرا وارد کرد که تجلی آن در شعرهایش مشهود است. ابن عزرا به بغداد سفر کرد تا بتواند فرزند را دوباره به دین یهود بازگرداند، ولی موفق نشد («دائرة المعارف یهود»، VI / 521). از این پس ابن عزرا زندگی خود را در سفر و غربت گذراند. آثار این سفرها در سبک نگارش او به وضوح برجای مانده است. تألیفات او در این مرحله شامل مقاله‌ها و رساله‌های کوتاهی است که اغلب فاقد نظم و ترتیب است. در 535ق، احتمالاً پس از سفری به شمال افریقا و خاورمیانه، در رم مستقر شد (جودائیکا، VIII / 1163-1165) و در آنجا تفسیرهای بسیاری بر تورات نگاشت که چندان مورد توجه یهودیان آنجا قرار نگرفت. آثاری نیز دربارۀ دستور زبان عبری نوشت که در 953ق / 1546م در ونیز به چاپ رسیده است. در 542ق از ایتالیا به فرانسه رفت و از جانب یهودیان آنجا به گرمی پذیرفته شد.
مهم‌ترین تفسیرهای او بر عهد عتیق در فرانسه نوشته شد. در 553ق به لندن رفت و دو یا سه سال بعد به فرانسه بازگشت و کتابی در زمینۀ نجوم از عربی به عبری ترجمه کرد. احتمالاً در اواخر عمر به قلهره در شمال اندلس رفت و همانجا درگذشت (سارتون، II / 187؛ قس: جودائیکا، VIII / 1164). ابن عزرا یکی از بزرگ‌ترین مفسران و شارحان عهد عتیق است. از 535ق به مدت 
بیست سال تفسیرهای بسیاری بر عهد عتیق نوشت که تقریباً همۀ بخشهای کتاب را شامل می‌شود. مهم‌ترین تفسیرهای او در مورد پیامبران و غزل غزلهای سلیمان است (همان، VIII / 1166, 1167). تفسیرهای او بر عهد عتیق با نوشته‌های شارحان دیگر تفاوت چشمگیری دارد و بر موازین علمی و زبان‌شناسی استوار است (هوسیک، همانجا) روش وی آمیزه‌ای است از روش کسانی که آراءِ آنان مبتنی بر روایات و نظریه‌های پیشوایان مذهبی است و روش گروه مخالف آنها که هیچ تفسیری را افزون بر متن عهد عتیق روا نمی‌دارند. ابن عزرا تفسیرهای خود را براساس متون و همچنین شرح مجموعۀ قوانین شرعی و عرفی بزرگان یهود نوشته و دربارۀ شرعیات دین بیشتر به تلمودها توجه داشته است (جودائیکا، VIII / 1166). در این نوآوریهای او در تفسیر می‌توان وی را پیشگام اسپینوزا، فیلسوف قرن 17م دانست (بریتانیکا، V / 270). ابن عزرا بر خلاف عقاید رایج آن دوره تلویحاً می‌گوید که اسفار پنجگانه نوشتۀ حضرت موسی (ع) نیست (جودائیکا، VIII / 1167). او دربارۀ کتاب اشعیا عقیده داشت که این اثر حاوی نظریه‌های دو پیامبر است و این نظر وی امروزه به اثبات رسیده است (سارتون، II / 188). ابن عزرا را به سبب داشتن نظریه‌های نوین دینی پدر نقادان کتاب مقدس خوانده‌اند (جودائیکا، همانجا) و هر چند او را در شمار فیلسوفان نیاورده‌اند، ولی افکار فلسفی او را از خلال تفسیرهایش می‌توان دریافت (هوسیک، همانجا). وی عقیده داشت که سخنانش را مردم نادان نمی‌فهمند و همچنین نمی‌خواست که تودۀ مردم از عقاید افراطی او آگاه شوند، بنابراین در تألیفات خود تعبیرات پیچیده و مبهمی به کار برده است (جودائیکا، VIII / 1168).
عقاید فلسفی او نوافلاطونی است و از سلیمان ابن جبیرول نیز متأثر بوده است. با اینهمه مانند فیلسوفان ارسطویی مسلمان، عقیده داشت که دانش پروردگار به امور کلی تعلق می‌گیرد، نه به امور جزئی (هوسیک، همانجا). ابن عزرا با اعتقاد به دخالت ستارگان در تعیین سرنوشت انسان، نظریۀ خاصی دربارۀ جبر و اختیار بشر ابراز نکرده است (جودائیکا، همانجا). 
ابن عزرا شعر نیز می‌سرود. بعضی از اشعار او با محتوای مذهبی و دارای مفاهیم فلسفی است و از آرزوی او به وحدت و پیوستن به پروردگار سخن می‌گوید. بیشتر این اشعار در اعیاد مذهبی یهودیان خوانده می‌شود. در شعرهای غیرمذهبی او از دوستی و عشق و طبیعت سخن می‌رود. وی مضامین شاعرانۀ جدیدی در شعر عبری به کار گرفته، که از آن جمله است اشعاری تعلیمی به زبان حیوانات، شعرهایی در قالب چیستان و قطعات هجایی. یکی از شعرهای او از داستان حی‌بن‌یقظان ابن سینا 
برگرفته شده است (همان، VIII / 1165-1166). ابن عزرا توانست شعر اسپانیایی و اشعار عربیِ یهودیان آنجا را به شاعران اروپایی غربی معرفی کند، به طوری که بعد از مدتی این شاعران به تقلید از سبک او به سرودن اشعاری در محتوا و قالب شعر اسپانیایی پرداختند. دیوان شعر او در 1304ق / 1886م در برلین به اهتمام یاکوب اگرس به چاپ رسیده است (جودائیکا، همانجا). 
ابن عزرا را به درستی یکی از پیشگامان علم دستور زبان عبری می‌دانند. وی اگرچه اصول و نظریه‌های جدیدی ابراز نکرده، ولی توانسته است نوشته‌‌های زبان‌شناسان عبری را که پیش از وی در مشرق زمین و اندلس آثاری به عربی داشتند، گردآوری کند و به تدوین آنها به زبان عبری بپردازد. به این ترتیب یهودیان اروپا توانستند با آثار دانشمندانی که به زبان عربی تألیفاتی داشتند، آشنا شوند و به نزدیکی دو زبان عربی و عبری پی برند (همانجا).
ابن عزرا آگاهی فراوانی دربارۀ نجوم و علوم ریاضی داشت و کتابهای بسیاری در این زمینه به زبان عبری از خود به جای گذاشته است. وی با آگاهی از اطلاعات ریاضی‌دانان عرب زبان، روش استفاده از سیستم ده دهی (اعشاری)، را به یهودیان آموخت و با استفاده از حروف عبری «الف» تا «ط» به جای 1 تا 9 و تعیین علامت ویژه‌ای برای نشان دادن صفر و قرار دادن دهگان در طرف چپ آن، به صورتی که اکنون معمول است، کمک بزرگی به یهودیان کرد (جودائیکا، VIII / 1168). 

از مهم‌ترین کارهای او ترجمۀ شرح بیرونی، بر زیج خوارزمی است. وی این کتاب را در 555ق / 1160م به زبان عبری ترجمه کرد. اصل کتاب که به زبان عربی بوده است از بین رفته و تنها ترجمۀ عبری آن به جای مانده است (نالینو، 164). ابن عزرا بر این اثر مقدمه‌ای نوشته است. قسمتی از متن عبری کتاب همراه با ترجمۀ آلمانی آن توسط اشتاین اشنایدر به چاپ رسیده است («دربارۀ تاریخ ترجمه ... »، 355-359). در این مقدمه، ابن عزرا از تأثیر افکار ریاضی‌دانان و منجمان هندی بر دانشمندان عرب زبان سخن گفته و از کنکه یا منکه ریاضی‌دان و منجم هندی‌الاصل دربار هارون‌الرشید یاد کرده است. به عقیدۀ ابن‌عزرا، کنکه اعداد اصلی (اعداد نهگانه) و سیستم ده دهی را به اعراب آموخته است (همان، 331). بنابر گفتۀ او، این شخص را زیجی بوده که خوارزمی برای تهیه زیج خود از آن سود برده است. ابن عزرا نیز در کتابش «دربارۀ حرکات سیارات»، از روش بطلمیوس و دانشمندان عرب زبان استفاده کرده و به نتایج علمی قابل ‌توجهی رسیده است. وی با مطالعۀ محاسباتی که دانشمندان عرب زبان، مانند ابن مقفع و دیگران، در زمینۀ حرکت خورشید انجام داده بودند، متوجه 
شد که خورشید نمی‌تواند در یک محل ثابت بماند؛ نکته‌ای که پیش از او بطلمیوس نتوانسته بود به آن پی ببرد (همان، 354-356). او همچنین دو رسالۀ ماشاءالله در علم احکام نجوم را به عبری ترجمه کرده است («دائرةالمعارف یهود»، GAL, S, I / 391; VI / 524). از طریق همین ترجمه‌ها و نوشته‌های ابن عزرا در زمینۀ علم نجوم بود که دانشمندان اروپایی توانستند با معلومات و دستاوردهای منجمان و ریاضی‌دانان عرب زبان آشنا شوند (سارتون، II / 188). گفته می‌شود که وی مدتی هم در هند اقامت کرده و در نگارش آثار علمیش از منابع هندی سود جسته است. اما اشتاین اشنایدر («آیا ابن‌عزرا در هند بوده؟»، 427-432) این نظریه را رد کرده است.
ابن عزرا حدود 108 کتاب به زبان عبری نوشته یا ترجمه کرده است. اکثر آثار او طی قرون گذشته به زبانهای لاتینی، آلمانی و فرانسه ترجمه شده است. نوشته‌های او از این رو مورد توجه بوده که نه تنها حاوی اطلاعات وسیع و عمیق هستند، بلکه شیوۀ نگارش، کوتاه و آهنگین بودن جملات، بیان هزل آمیز و قالب معمایی آن خواننده را مجذوب می‌کند و او را به تفکر و تأمل وامی‌دارد (جودائیکا، VIII / 1168؛ برای آشنایی با آثار او نک‍ : جودائیکا؛ دائرةالمعارف یهود).

مآخذ

 پالنثيا، آنخل‌گنثالث‌، تاريخ‌الفكر الاندلسی‌، ترجمۀ حسين‌ مؤنس‌، قاهره‌، مكتبة النهضة المصرية؛ نالينو، كارلو، علم‌الفلك‌، رم‌، 1911م‌؛ نيز:.

Britannica, 1973-1974; GAL, S; GAS; Husik, Isaac, A History of Mediaeval Jewish Philosophy, New York, 1916; Judaica; The Jewish Encyclopedia; Sarton, George, Introduction to the History of Science, Tehran, 1978; Steinschneider, M., “Ist Ibn Esra in Indien gewesen?”, ZDMG, 1866; vol. XX; id, “zur Geschichte der Ubersetzungen aus dem Indischen in’s Arabische und ihres Einflusses auf die arabische Literatur”, Ibid, 1870, vol. XXIV.

شهناز رازپوش