ابن زبیر

اِبْنِ زُبَیر، ابوجعفر احمد بن ابراهیم ثقفی (627 ق- 708 ق/ 1230- 1308 م)، محدث، نحوی، قاری، مفسر، ادیب و مورخ اندلسی معاصر نصریان غرناطه. در جَیان كه موطن اجداد وی از جمله نیای بزرگش كعب بن مالك بود و در خانواده‌ای توانگر و معروف دیده به جهان گشود. دوران كودكی و نوجوانی را در همانجا گذراند و در 643 ق/ 1245 م به دنبال تصرف جیان به دست مسیحیان همراه پدر این شهر را ترك گفت. پدرش كه مردی توانگر بود، او را در طلب علم و استفاده از محضر بزرگان مساعدت بسیار كرد (ابن خطیب، 1/ 195-196). ابن زبیر قرائات سبع و سنن نسایی را نزد ابوالحسن شاری فرا گرفت (ذهبی، ذیول العبر، 4/ 20؛ ابن حجر، 1/ 96) و از 645 ق نزد بسیاری از مشاهیر علم و ادب كه ابن فرحون (1/ 189) شمار آنان را قریب 400 تن دانسته است، به تحصیل علوم مختلف از جمله تاریخ، نحو، رجال، فقه و حدیث پرداخت (صفدی، 6/ 222) و در زمرۀ علمای بنام ‌اندلس درآمد و در شهرهای مالقه و غرناطه به تعلیم نحو و قرائت و تفسیر و فقه و اصول و حدیث پرداخت (ابن‌خطیب، 1/ 196؛ سیوطی، 1/ 292) و به زودی شهرتش از مرزهای اندلس فراتر رفت (سیوطی، همانجا) و نامدارانی چون ابوحیان غرناطی (ه‍ م) (ذهبی، تذكرة الحفاظ، 4/ 1484) نزد او به فراگرفتن علوم پرداختند. 
ابوحیان فصاحت او را در سخنوی و زبردستی‌اش را در علوم حدیث و قرائات و نحو و اصول فقه و كلام ستوده و او را از مهربان‌ترین و پارساترین عالمان دانسته است (نک‍ : صفدی، 6/ 222-223). او علاوه بر پرداختن به علوم دینی گاه شعر نیز می‌سروده، اما ابن‌خطیب شعر او را فاقد ارزش و زیبایی دانسته است (1/ 197). 
وی به هنگام اقامت در مالقه، با مردی به نام ابراهیم فَزاری كه مدعی نبوت شده و جنجالی به پا كرده بود، از در مخالفت درآمد، اما چون ابراهیم در بزرگان شهر و به خصوص حاكم مالقه نفوذ بسیار داشت، ابن زبیر كاری از پیش نبرد و پس از تحمل محنتهای بسیار ناگزیر مالقه را ترك گفت و راهی غرناطه شد. حاكم غرناطه، امیر ابوعبدالله الغالب (حک‍ ‍629-671 ق/ 1232-1272 م) او را به گرمی پذیرفت و سخت گرامی داشت و چندی بعد نیز كه ابراهیم فزاری به عنوان فرستادۀ امیر مالقه به غرناطه آمد، ابن زبیر فرصت را غنیمت شمرده و با اجازۀ سلطان او را محاكمه كرد و كشت (نک‍ : ابن خطیب، 1/ 198؛ ابن حجر، 1/ 97- 98). 
ابن زبیر چندی در حمایت امیر ابوعبدالله به سر برد تا آنكه به سعایت برخی مورد خشم سلطان قرار گرفت و به امر وی مدتی در خانه‌اش محبوس شد و در انزوا به كار تألیف پرداخت، اما پس از آنكه مورد عفو سلطان قرار گرفت، كرسی خطابه و منصب امامت مسجد جامع و قضا در امر ازدواج بدو سپرده شد (سیوطی، همانجا؛ ابن خطیب، 1/ 198- 199). وی در اوج شهرت در غرناطه درگذشت (ابن خطیب، 1/ 199؛ ابن حجر، 1/ 98). 
ابن‌زبیر تألیفات متعدد داشته است. آثار موجود وی اینهاست: 
1. صلة الصلة كه شامل تراجم علما و مشاهیر ‌اندلس در سده‌های 6 و 7 ق/ 12 و 13 م است و همانند تكملۀ ابن ابار و الذیل علی الصلۀ ابن فرتون كه گویا مفقود شده، ذیلی است بر صلۀ ابن بشكوال، اما ظاهراً صلة الصلۀ ابن زبیر تكملۀ كتاب ابن فرتون است كه به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است. علاوه بر ذیل ابن فرتون تاریخ علماء البیرة و انسابهم و ابنائهم اثر مَلاّحی نیز از مـآخذ عمدۀ ابن‌زبیر در تـألیف این كتاب بوده است (نک‍ : ابن زبیر، 4، 8، 10، جم‍‌‌ ). ابن ابار (3/ 465؛ قس: ابن زبیر، 32) و ابن خطیب (2/ 227، 228، جم‍‌ ) در شرح حال علمای ‌اندلس از این كتاب استفاده كرده‌اند. بخش آخر این كتاب آخرین بار در 1937 م به كوشش لِوی پرووانسال در رباط به چاپ رسیده است. ابن خطیب ذیلی به نام عائد الصلة بر صلة الصلة نوشته است (1/ 197، 2/ 139). 
2. البرهان فی ترتیب سور القرآن، كه تاكنون به چاپ نرسیده و نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های كتانی در مغرب ( مجلة معهد المخطوطات العربیة، 65(1)/ 181) و بانكیپور ( بانكیپور، XVIII/ 57) و خزانة الرباط (زركلی، 1/ 86) موجود است. 
3. ملاك التأویل فی المتشابه اللفظ فی التنزیل در تفسیر قرآن كه به گفتۀ ابن حجر (1/ 96) تلخیصی از كتاب یحیی بن سلامۀ حَصكَفی است. نسخه‌هایی از آن در تونس، كتابخانۀ زیتونیه، مكۀ مكرمه، دارالكتب قاهره (GAL, S, II/ 377)، خزانة الرباط (زركلی، همانجا)، اسكوریال (ESC2, III/ 7)، استانبول (سید، 1/ 47) موجود است. 
آثار دیگری نیز به او منسوب است كه عبارتند از: اعلام بمن ختم به القطر الاندلسی من الاعلام؛ ردع الجاهل علی اعتساب المجاهل فی الرد علی الشرذمة ( الشوذیة) (ابن‌حجر، 1/ 97)؛ الزمان و المكان (ابن خطیب، 1/ 197)؛ سبیل الرشاد فی فضل الجهاد؛ شرح الاشارة فی الاصول و فهرسة (ابن قاضی، 1/ 11، 12) و نیز تعلیقی بر الكتاب سیبویه (سیوطی، 1/ 292). 

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب الصلة، به كوشش فرانسیسكو كودرا، مادرید، 1882 م؛ ابن حجر، احمد بن علی، الدرر الكامنة، حیدرآباد دكن، 1392 ق/ 1972 م؛ ابن خطیب، محمد بن عبدالله، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1375 ق/ 1955 م؛ ابن زبیر، احمد بن ابراهیم، صلة الصلة، به كوشش لوی پرووانسال، رباط، 1937 م؛ ابن فرحون، ابراهیم بن علی، الدیباج المذهب، به كوشش محمد الاحمدی ابوالنور، قاهره، 1974 م؛ ابن قاضی مكناسی، احمد بن محمد، درة الحجال، تونس، 1970 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1377 ق/ 1958 م؛ همو، ذیول العبر، به كوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ زركلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1986 م؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق/ 1964 م؛ صفدی، خلیل بن ایبك، الوافی بالوفیات، به كوشش س. ددرینگ، بیروت، 1392 ق/ 1972 م؛ مجلة معهد المخطوطات، قاهره، 1378 ق/ 1959 م؛ نیز: 

Bankipore; ESC2; GAL, S. 
عنایت‌الله فاتحی‌نژاد