ابن خلوف

اِبْنِ خَلَوف، شهاب‌الدين ابوالعباس احمد بن محمد (3 محرم 829- 899 ق/ 15 نوامبر 1425-1494 م)، اديب، كاتب و شاعر مالكی. سخاوی (2/ 122) او را خلوف ناميده است. 
وی در قُسَنطينَة (در شمال الجزاير) به دنيا آمد. خاندانش كه از حميريان يمن بودند، در شهر فاس اقامت گزيده بودند، اما پدرش او را در دوران شيرخوارگی با خود به مكه برد و 4 سال در آنجا ماند. سپس او را به بيت‌المقدس برد و در آنجا ساكن ساخت. ابن خلوف كه حافظه‌ای نيرومند داشت، به حفظ قرآن و كتابهای ديگر پرداخت (سخاوی، همانجا؛ نويهض، 39). فقه و اصول و اديبات عرب را نزد ابوالقاسم نويری، حديث را نزد شهاب بن رسلان و عزّ قدسی و جز ايشان فراگرفت و برای آموختن صرف و نحو و منطق از محضر عبدالسلام بغدادی، رهسپار قاهره شد. پس از آن به مغرب رفت و كسانی از جمله احمد سلاوی نزد وی ادب عرب آموختند. سلاوی نيروی حافظۀ او را بی‌نظير شمرده است (سخاوی، همانجا). در 859 ق/ 1455 م بعد از فوت پدر بار ديگر به قاهره رفت و سپس به مغرب بازگشت و به دربار ابوعمر عثمان بن محمد حفصی (839-893 ق/ 1435- 1488 م) راه يافت (فروخ، 6/ 685) و كاتب فرزندش ذوالوزارتين مسعود شد و هر دو را مدح بسيار كرد (سخاوی، فروخ، همانجاها؛ بستانی، 3/ 47). ابن خلوف به قاهره رفت و آمد بسيار داشت، از جمله در 877 ق/ 1472 م به آن شهر رفت و از آنجا عازم مكه شد و حج گزارد. وی تا ربيع‌الثانی 881 ق/ 1476 م در قاهره بود و مورد تكريم دانشمندان و ديگر فضلای عصر خصوصاً سخاوی قرار داشت. سخاوی (2/ 123) كه به هنگام خروج ابن خلوف از قاهره برای توديع به ديدار او رفته بود، قطعه شعری از او شنيد كه آن را در كتاب خود نقل كرده و سپس شخصيت او را چنين وصف نموده است: «او خوش هيأت و با وقار و خوش بيان بود و در ادب و فنون مربوط به آن، مهارت بسيار داشت». ابن‌خلوف سرانجام در تونس درگذشت و همانجا در مقبرۀ مُحرِز بن خلف مدفون شد. مخلوف (ص 273) و عبدالوهاب (ص 224) وفات او را در حدود 910 ق ذكر كرده‌اند. 
ابن خلوف در اشعارش پيامبر اسلام (ص) را بسيار مدح گفته است، ازجمله قصيده‌ای زير عنوان «سمط العقود فی مدح سِرّالوجود» سروده كه در ديوان اشعارش موجود است (GAL, S, II/ 331). علاوه بر اين مداح ملوك عصر خويش نيز بوده است (سخاوی، 2/ 122). نيز از امام ابوالقاسم بُرزُلی، به عنوان ممدوح او نام برده شده است (وزير، 1(4)/ 1084). اما با توجه به اينكه هنگام مرگ برزلی، ابن خلوف 15 سال بيش نداشته، احتمالاً بعد از مرگش وی را ستوده است. دانشمندان گذشته، چون سخاوی (2/ 122-123) و معاصران (عبدالوهاب، 224-230؛ فروخ، 3/ 685- 688) شعر او را به استواری و فخامت ستوده‌اند. با اينهمه بستانی (3/ 47) نظر ديگری ابراز داشته شعر او را اندك مايه و پرتكلف و شامل بعضی اغلاط دانسته است. به طور كلی شعر او كه تقليدی از سخن شعرای خاور عربی، خاصه شعر بحتری است، پرتكلف و پرتصنع است، آنچنانكه گاه كشف برخی از معانی آن دشوار به نظر می‌آيد (فروخ، همانجا؛ قس: عبدالوهاب، همانجا). 

آثار

وی ديوان شعری دارد كه در 1873-1874 م در بيروت و دمشق به چاپ رسيده است (سركيس، 1/ 100، 833). از ديگر آثار چاپی ابن خلوف الموشح اوست كه در ضمن كتاب الدراری السبع يا الموشحات الاندلسية در بيروت (1864 م) چاپ شده است. از آثار او دو كتاب ديگر نيز ــ كه در فهرست سخاوی نيست ــ در دست داريم كه عبارتند از: جنی الجنتين فی مدح خبر الفرقتين. نسخه‌ای از اين كتاب در احمديه تونس موجود است (منصور، 38)؛ مدائح نبوية (GAL, II/ 307). فهرست ديگر آثار او را سخاوی (2/ 122) داده است، بدين شرح: 1. تحرير الميزان لتصحيح الاوزان، در علم عروض؛ 2. جامع الاقوال فی صيغ الافعال، كه ارجوزه‌ای است در تصريف اسم و فعل؛ 3. مواهب البدیع فی علم البديع، كه بديعيه‌ای است با قافيۀ ميم؛ 4. شرح مواهب البديع؛ 5. عمدة الفارض در علم فرائض (ارث)؛ 6. نظم التلخيص، در معانی و بيان؛ 7. نظم المغنی، در نحو. 
اشعار پراكنده‌ای نيز از وی در سفينۀ شقيقانی اندلسی حلبی مضبوط است (GAL, S, II/ 331). 

مآخذ

بستانی ف؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354 ق؛ سركيس، چاپی؛ عبدالوهاب، حسن حسنی، مجمل تاريخ الادب التونسی، تونس، 1968 م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1983 م؛ مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزكية، قاهره، 1349 ق؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس مخطوطات المكتبة الاحمدية بتونس، بيروت، 1388 ق/ 1969 م؛ نويهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بيروت، 1971 م؛ وزير، محمد بن محمد، الحلل السندسية، به كوشش محمد حبيب الهيله، تونس، 1970 م؛ نيز:

GAL; GAL, S. 
عباس حجت جلالی