ابن خطیب داریا

اِبْنِ خَطيبِ دارَيّا، ابوالمعالی‌ محمد بن‌ احمد بن‌ سليمان‌ بيسانی‌ (745-810 ق‌/ 1344-1407 م‌)، شاعر، اديب‌ و لغوی‌. سيوطی‌ كنيۀ او را ابوعبدالله‌ آورده‌ است‌ (1/ 25) و برخی‌ ابوالمعاطی‌ نيز ذكر كرده‌اند (شوكانی‌، 2/ 106) كه‌ ظاهراً تصحيف‌ ابوالمعالی‌ است‌. همچنانكه‌ نسبت «نيسابوری‌» (ابن‌ عماد، 7/ 89) و «بيانی‌» (سخاوی‌، 6/ 310) بی‌گمان‌ تحريفی‌ از بيسانی‌ است‌. پدرش‌ خطيبِ يكی‌ از نواحی‌ شام‌ به‌ نام‌ داريّا بوده‌ و به‌ همين‌ سبب‌ وی‌ به‌ اين‌ نام‌ معروف‌ شده‌ است‌ (فروخ‌، 3/ 828). ابن‌ حجر (6/ 81) او را داماد مجدالدين‌ فيروزآبادی‌ صاحب‌ قاموس‌ المحيط می‌داند. 
وی‌ علوم‌ عقلی‌ و نقلی‌، نحو، فقه‌ و حديث‌ را نزد كسانی‌ چون‌ ابوالحرم‌ قلانسی‌، عبدالوهاب‌ بن‌ ابی‌ العلاء و عماد بن‌ كثير (سيوطی‌، ابن‌ حجر، همانجاها؛ سخاوی‌، 6/ 311) فراگرفت‌. از كودكی‌ به‌ سرودن‌ شعر پرداخت‌ تا آنكه‌ به‌ قول‌ ابن‌ حجر (6/ 80، 81) بزرگ‌ترين‌ شاعر عصر خود گرديد. ابياتی‌ از اشعار او را به‌ طور پراكنده‌ در آثار نواجی‌ (صص‌ 137، 138)، سخاوی‌ (6/ 311، 312)، سيوطی‌ (همانجا)، شوكانی‌ (2/ 107) می‌توان‌ يافت‌ كه‌ جمعاً از حدود 70 بيت‌ تجاوز نمی‌كند و اشعاری‌ نيز در وصف‌ بنای‌ «آثار نبوی‌» واقع‌ در ناحيۀ معشوق‌ مصر داشته‌ كه‌ دو بيت‌ از آن‌ را بر ديوارۀ اين‌ بنا نوشته‌ بوده‌اند (نک‍ : سخاوی‌، 6/ 312). 
ابن‌ خطيب‌ در ابتدا شاعری‌ هزل‌گو و هرزه‌سرا بود (شوكانی‌، 2/ 106) و ابراهيم‌ بن‌ محمد بشتكی‌ را هجو گفت‌ و برهان‌ بن‌ جماعۀ قاضی‌ را مدح‌ و سپس‌ هجو نمود و كسانی‌ چون‌ ابوالبقاء و اشرف‌ شعبان‌ و جلال‌الدين‌ بلقينی‌ را مدح‌ گفت‌ (ابن‌ حجر، 6/ 80؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 15/ 144). ابن‌ حجر عسقلانی‌ (6/ 81) شاگرد وی‌ بود و از او شعر و حديث‌ شنيد. سخاوی‌ (6/ 310) تيزهوشی‌ و وسعت‌ تخيّل‌ او را سخت‌ ستوده‌، گويد: وی‌ قادر بود هر حقی‌ را باطل‌ نماياند و هر باطلی‌ را حق‌، و هرگاه‌ می‌خواست‌ به‌ اين‌ شيوه‌ با بزرگان‌ مزاح‌ كند، نثری‌ كه‌ خود «سرياقات‌» می‌خواند، می‌نگاشت‌ و در آن‌ كلمات‌ معمول‌ و آشنا را در تركيباتی‌ چنان‌ مهمل‌ و بی‌معنی‌ در پی‌ هم‌ می‌نهاد و سپس‌ ظاهری‌ چنان‌ عالمانه‌ به‌ آن‌ می‌بخشيد كه‌ خواننده‌ دچار سرگردانی‌ می‌شد. كار اين‌ گونه‌ مزاحهای‌ او، گاه‌ سخت‌ بالا می‌گرفت‌. مثلاً يك‌ بار كه‌ ــ به‌ رغم‌ اين‌ خصلت‌ ــ به‌ كار قيمت‌ گذاری‌ املاك‌ دمشق‌ مشغول‌ بود، سند ملكی‌ را به‌ نام‌ غزانيه‌ جعل‌ كرد و برای‌ اجازۀ فروش‌ به‌ برهان‌ بن‌ جماعه‌ عرضه‌ داشت‌. قاضی‌ برهان‌ به‌ فراست‌ دريافت‌ كه‌ اين‌ سند بر يكی‌ از زاويه‌های‌ مسجد بنی‌ اميه‌ به‌ نام‌ غزاليه‌ منطبق‌ است‌ و ابن‌ خطيب‌ خواسته‌ است‌ پس‌ از تصويب‌ قاضی‌، غزانيه‌ را به‌ غزاليه‌ تبديل‌ كند و موجب‌ رسوايی‌ او گردد. ابن‌ ماجرا سبب‌ شد كه‌ ابن‌جماعه‌ درصدد دستگيری‌ ابن‌ خطيب‌ برآيد، اما ابن‌ خطيب‌ از چنگ‌ او به‌ قاهره‌ گريخت‌ و مدتی‌ را در حمايت‌ ابن‌ غراب‌ به‌ سر برد و سپس‌ به‌ بيسان‌ برگشت‌ و در آنجا رحل‌ اقامت‌ افكند (سخاوی‌، 6/ 310-311). در اينجا بود كه‌ هجاگويی‌ و هرزه‌سرايی‌ را رها كرد و به‌ زهد و پارسايی‌ روی‌ آورد (شوكانی‌، 2/ 106) و سرانجام‌ در بيسان‌ درگذشت‌. 
آثار خطی‌ موجود او عبارت‌ است‌ از انموذج‌ مراسلات‌ در دمشق‌ (نک‍ : GAL, II/ 17؛ قصيده‌ای‌ (26 بيت‌) در برلين‌ ( آلوارت‌، شم‍ 8471, 7882)؛ موشحه‌ای‌ در گوتا (پرچ‌، IV/ 233 ) و ديوان‌ شعر او كه‌ به‌ گفتۀ زركلی‌ (5/ 330) يك‌ نسخه ‌از آن ‌در رباط موجود است‌. آثاری‌ چند نيز به‌ او نسبت‌ داده‌اند كه‌ عبارت‌ است ‌از ارجوزه‌ای‌ شامل ‌300 بيت ‌كه ‌در آن ‌به ‌ذكر راويان‌ پيامبر (ص‌) و صحابه‌ پرداخته‌؛ الامتاع بالاتباع‌؛ الأمداد فی‌ الاضداد؛ تحصيل‌ الادوات‌ بتفصيل ‌الوفيات ‌در تاريخ‌ صحابه‌؛ رونق‌ المحدث‌ (سخاوی‌، 6/ 311)؛ سبك‌ النظم‌ مع‌ الشرح ‌(سيوطی‌، همانجا)؛ طرح‌الخصاصة بشرح‌الخلاصة كه ‌شرح‌ الفيۀ ابن‌مالك‌ است‌؛ طَرْف ‌اللسان ‌بطرق‌ الزمان‌؛ كتاب‌اللغة (سخاوی‌، همانجا)؛ اللّيث ‌و الضرغام‌ در علم ‌لغت ‌(سيوطی‌، همانجا)؛ محبوب‌القلوب‌؛ مطالب‌المطالب‌؛ ملاذ الشّواذّ در شواذّ لغوی‌ قرآن‌ (سخاوی‌، همانجا)؛ نهاية الأمنيّات ‌فی‌ الكلام‌ علی‌ حديث ‌إنّما الاعمال‌ بالنيّات‌ (شوكانی‌، 2/ 107). 

مآخذ

ابن‌تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛ ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، انباء الغمر، حيدرآباد دكن‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛ ابن‌عماد، عبدالحی‌ بن احمد، شذرات‌الذهب‌، قاهره‌، 1351 ق‌؛ زركلی‌، اعلام‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1354 ق‌؛ سيوطی‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل ‌ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ شوكانی‌، محمد بن علی، البدر الطالع‌، بيروت‌، 1348 ق‌؛ فروخ‌، عمر، تاريخ‌الادب‌ العربی‌، بيروت‌، 1983 م‌؛ نواجی‌، محمد بن حسن، حلية الكميت‌، قاهره‌، 1938 م‌؛ نيز:

Ahlwardt; GAL, Pertsch, Wilhelm, Die arabischen Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha 1878-1892. 
عنايت‌الله‌فاتحی‌نژاد