ابن خطیب الدهشه

اِبْنِ خَطيبِ الدَّهْشه‌، نورالدين‌ ابوالثّناء محمود بن‌ احمد بن‌ محمد حَمَوی‌ (750-834 ق‌/ 1349-1431 م‌)، محدّث‌، فقيه‌، قاضی‌ و اديب‌ شافعی‌. خاندان‌ وی‌ از فيوم‌ مصر بود. پدرش‌ خطيبِ جامعه‌ دهشه‌ بود و از اين‌ رو به‌ لقب‌ خطيب‌ الدّهشه‌ مشهور شد (سخاوی‌، 10/ 129). سخاوی‌ وی‌ را همدانی‌ نيز خوانده‌ (همانجا) كه‌ دليل‌ آن‌ روشن‌ نيست‌. در منابع‌ قديم‌تر مانند طبقات‌ الشافعيۀ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌ و انباء الغمرِ ابن‌ حجر چنين‌ نسبتی‌ ديده‌ نمی‌شود. او در حماة نزد استادانی‌ چون‌ شهاب‌ مرداوی‌، قاسم‌ ضرير و كمال‌ معرّی‌ به‌ فراگيری‌ فقه‌ و حديث‌ پرداخت‌ و قرآن‌ را حفظ نمود. پس‌ از آن‌ به‌ مصر و شام‌ سفر كرد و از عالمان‌ آن‌ ديار نيز دانش‌ آموخت‌ (ابن‌قاضی‌، 4/ 141؛ سخاوی‌، 10/ 130). وی‌ در روزگار خود رئيس‌ شافعيان‌ حماة بود (همانجا). در دولت‌ المؤيد به‌ مقام‌ قضای‌ آنجا گمارده‌ شد. او در اين‌ سمت‌ با پاكدامنی‌ به‌ كار پرداخت‌ و همواره‌ به‌ زهد و پارسايی‌ زيست‌ (ابن‌قاضی‌، همانجا)، اما در اوايل‌ 826 ق‌ در دولت‌ اشرف‌ برسبای‌ از قضاوت‌ بركنار و خانه‌نشين‌ شد (ابن‌عماد، 7/ 210) و تا هنگام‌ وفات‌ در حماه‌ به‌ فتوا و تحقيق‌ و تأليف‌ و تدريس‌ پرداخت‌ (سخاوی‌، 10/ 130). وی‌ با اينكه‌ حضور ذهن‌ بسيار داشت، اما به‌ گفته‌ ابن‌قاضی‌ شهبه‌ (4/ 141-142) گاه‌ در نقل‌ دچار غفلت‌ و سهل‌انگاری‌ می‌شد. وی‌ در ادب‌ نيز چيره‌دست‌ بود و خط زيبايی‌ داشت‌ (ابن‌حجر، 8/ 249) و شعر نيز می‌سرود و بين‌ او و بدرالدين‌ ابن‌قاضی‌ اذرعات‌ مكاتباتی‌ به‌ نظم‌ برقرار بود (همانجا) و نمونه‌هايی‌ از اشعارش‌ در برخی‌ از منابع‌ احوال‌ او آمده‌ است‌. 

آثار

الف‌ ـ چاپی‌

تحفة ذوی‌ الارب‌ فی‌ مشكل‌ الاسماء و النّسب‌، در علم‌ رجال‌ كه‌ به‌ كوشش‌ تراوگوتمان‌ در ليدن‌ (1905 م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (سركيس‌، 93). 

ب‌ ـ خطی

1. التقريب‌ فی‌ علم‌ الغريب‌ كه‌ مختصری‌ از كتاب‌ ديگر وی‌ موسوم‌ به‌ تهذيب‌ المطالع‌ است‌ (نک‍ ‍: سخاوی‌، 10/ 130؛ برای‌ نسخه‌‌های‌ این کتاب نک‍ : خدیویه، 1/ 286-287؛ ازهریه، 4/ 10، لوفگرن، شم‍132 (A) )؛ 2. تهذيب‌المطالع لترغيب ‌المطالع ‌كه ‌تهذيبی‌ از كتاب‌ مطالع‌الانوار ابن‌قرقول ‌بوده ‌و در علم‌ غريب‌الحديث‌ است‌، دو نسخه‌ از آن ‌در مصر موجود می‌باشد (خديويه‌، 1/ 291؛ سيد، 1/ 190)؛ 3. شرح‌الكافية الشافية كه‌ گويا همان ‌تحرير الحاشية فی‌ شرح‌ الكافية الشافية باشد كه ‌سخاوی‌ (همانجا) به ‌آن‌ اشاره كرده ‌است‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در دارالكتب‌ مصر موجود است ‌(نک‍ :GAL, S, I/ 526)؛ 4. شرح ‌وسيلة الاصابة الی‌ طريق ‌صنعة الكتابة كه‌ شرحی‌ است‌ بر منظومۀ وسيلة الاصابة از خود وی‌. نسخه‌های‌ آن‌ در كتابخانه‌های‌ خديويه ‌(خديويه‌، 6/ 152)، توپكاپی‌ (كاراتای‌، شم‍ 8194) چستربيتی‌ ( آربری‌، شم‍4413 )، المالی‌ (نک‍ : پارماكسيز اوغلو، III/ 135) موجود است ‌(در مورد آثار منسوب ‌نک‍ ‍: ابن‌قاضی‌ شهبه‌، ابن‌حجر، سخاوی‌، همانجاها). 

مآخذ

ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، انباء الغمر، حيدرآباد دكن‌، 1975 م‌؛ ابن‌عماد عبدالحی‌ بن احمد، شذرات‌الذهب‌، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ ابن‌قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر بن احمد، طبقات‌الشافعية، به‌ كوشش‌عبدالعليم‌خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1980 م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع‌، قاهره‌، 1355 ق‌/ 1936 م‌؛ سركيس‌، چاپی‌؛ سيد، خطی‌؛ نيز:

Arberry; GAL, S; Karatay, F.E., Topkapi sarayı müzesi Kütüphanesi arapça yazmalar katalogu, Istanbul, 1969; Lofgren, Oscar, and R. Traini, Cataloğue of the Arabic Manuscripts in the Bibliotheca Ambrosiana, Vicenza, 1975; Parmaksızoğlu, ismet, Türkiye yazmalari Toplu kataloğu, Istanbul, 1983. 
حسن‌يوسفی‌اشكوری‌