ابن حمدون، ابو المعالی

اِبْنِ حَمْدون‌، ابوالمعالی‌، محمد بن‌ حسن‌، ملقب‌ به‌ كافی‌ الكفاة (495-562 ق‌/ 1102-1167 م‌)، اديب‌ و شاعر بغدادی‌. خاندان‌ وی‌ همه‌ اهل‌ علم‌ و فضل‌ بودند. پدرش‌ كه‌ ظاهراً مشاغل‌ ديوانی‌ نيز داشته‌ است‌، در محاسبات‌ و امور اداری‌ صاحبنظر بود و كتابی‌ در همين‌ باب‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ (ابن‌خلكان‌، 4/ 382). برادرانش‌ ابونصر و ابوالمظفر نيز به‌ كار كتابت‌ و ادب‌ اشتغال‌ داشتند (ابن‌ خلكان‌، 4/ 380؛ صفدی‌، الوافی‌، 2/ 357؛ قس‌: ابن‌ فوطی‌، 2/ 1161، 1166 كه‌ خويشاوندی‌ اين‌ دو را به‌ گونه‌ای‌ ديگر بيان‌ كرده‌ است‌). فرزندش‌ ابوسعد (د 608 ق‌/ 1211 م‌) مردی‌ گرانمايه‌ و سخت‌ كتابدوست‌ بود و با ياقوت‌ دوستی‌ داشت‌. هموست‌ كه‌ در پاسخ‌ ياقوت‌ گفته‌ است‌، خاندانش‌ از اعقاب‌ سيف‌الدولة ابن‌ حمدان‌ بن‌ حمدون‌ بوده‌اند (ياقوت‌، 9/ 184- 189). 
ابن‌حمدون‌ خود از كودكی‌ نزد بزرگانی‌ چون‌ اسماعيل‌ بن‌ فضل‌ جرجانی‌ دانش‌ آموخت‌ (ابن‌ دبيشی‌، 19) و سرانجام‌ در روزگار خلافت‌ المقتضی‌ لامرالله‌ (530-555 ق‌/ 1136-1160 م) شغل‌ ديوانی‌ يافت‌ و به‌ مقام‌ «عارض‌ العسكر» (محاسب‌ يا بازرس‌ سپاه‌) رسيد (نک‍ : عمادالدين‌، 1(1)/ 184، كه‌ منبع‌ همۀ نويسندگان‌ پس‌ از خود بوده‌ است‌). تاريخ‌ دقيق‌ منصوب‌ شدن‌ وی‌ به‌ اين‌ مقام‌ معلوم‌ نيست‌، اما می‌دانيم‌ كه‌ او در 556 ق‌ يعنی‌ در آغاز خلافت‌ المستنجد هنوز در اين‌ مقام‌ باقی‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ جوزی‌، 10/ 199؛ نيز نک‍ : فهد، 246؛ كه‌ انتصاب‌ او را در همين‌ سال‌ دانسته‌ است‌). سپس‌ در شمار نزديكان‌ المستنجد درآمد و با او در باب‌ ادب‌، انجمن‌ می‌كرد و حتی‌ شعری‌ نيز از قول‌ خليفه‌ روايت‌ كرده‌ است‌ (صفدی‌، همانجا؛ ابن‌ خلكان‌، 4/ 381؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 5/ 375). وی‌ سرانجام‌ به‌ رياست‌ «ديوان‌ الزمام‌» (نظارت‌ عالی‌ امور مالی‌) برگزيده‌ شد (عمادالدين‌، همانجا؛ ابن‌شاكر، 3/ 323)، اما پس‌ از چندی‌ خليفه‌ بر او خشم‌ گرفت‌ و به‌ زندانش‌ افكند و در 562 ق‌ در زندان‌ درگذشت‌ (عمادالدين‌، همانجا) و در مقابر قريش‌ در بغداد به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌جوزی‌، 10/ 221-222). ابن‌حمدون‌ شعر نيز می‌سرود. نمونه‌هايی‌ از شعر او را عمادالدين‌ (1(1)/ 184-185) و ديگران‌ نقل‌ كرده‌اند، اما او همۀ شهرت‌ خود را مديون‌ كتابی‌ است‌ كه‌ به‌ تذكره‌ شهرت‌ دارد. اين‌ مجموعه‌ در واقع‌ جُنگی‌ است‌ كه‌ علاوه‌ بر نكته‌های‌ فراوان‌ و گوناگون‌ ادبی‌، نمونه‌های‌ متعددی‌ از عهدنامه‌ها، بيعت‌نامه‌ها، مقامه‌ها، محاضرات‌، فرمانها و امثال‌ آنها كه‌ بايستی‌ توسط كاتبان‌، به‌ نام‌ خلفا و وزرا تدوين‌ می‌شد، فراهم‌ آمده‌ بوده‌ است‌. ظاهراً پس‌ از مرگ‌ مؤلف‌ بود كه‌ كتاب‌ شهرتی‌ فراگير يافت‌ و مورد استفاده‌ و ستايش‌ همگان‌ قرار گرفت‌ (نک‍ : ابن‌ دبيثی‌، ابن‌ خلكان‌، ابن‌ تغری‌ بردی‌، همانجاها؛ صفدی‌، نصرة الثائر، 64، كه‌ آن‌ را در شمار مجموعه‌های‌ بزرگ‌ ادب‌ عربی‌ چون‌ اغانی‌ و عقدالفريد و البيان‌ و التبيين‌ دانسته‌ است‌). قلقشندی‌ نمونه‌های‌ متعددی‌ ــ حتی‌ نامۀ امام‌ علی‌ (ع‌) به‌ مالك‌ اشتر را ــ از همان‌ كتاب‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (صبح‌ الاعشی‌، 9/ 283، 10/ 12، 13/ 213، 14/ 128). با اينهمه‌ گويی‌ ابن‌حمدون‌ در علوم‌ ادب‌ چندان‌ دستی‌ نداشته‌ است‌ و شايد به‌ همين‌ جهت‌ باشد كه‌ كمتر كسی‌ به‌ نقل‌ نكات‌ ادبی‌ از كتاب‌ او دست‌ زده‌ است‌. ابن‌اثير هم‌ (2/ 29) كه‌ نكتۀ انتقادآميز او را دربارۀ شعری‌ آورده‌، سخت‌ او را استهزا كرده‌، گويد: اين‌ سخن‌ كسی‌ است‌ كه‌ مزۀ فصاحت‌ و بلاغت‌ را نچشيده‌ است‌. همۀ نويسندگان‌ به‌ تقليد از عمادالدين‌ (همانجا) اين‌ كتاب‌ را موجب‌ تيره‌بختی‌ نويسنده‌اش‌ دانسته‌ و گفته‌اند چون‌ المستنجد برخی‌ روايات‌ كتاب‌ را حملۀ مستقيمی‌ به‌ دستگاه‌ خلافت‌ عباسی‌ می‌پنداشت‌، وی‌ را به‌ زندان‌ افكند. 
چنانكه‌ اشاره‌ شد تذكرۀ ابن‌ حمدون‌ انتشار گسترده‌ای‌ يافت‌، اما اينك‌ نمی‌دانيم‌ آيا در ميان‌ نسخه‌های‌ متعدد و پراكنده‌ای‌ كه‌ در گوشه‌ و كنار جهان‌ محفوظ است‌، نسخه‌ای‌ كامل‌ و شامل‌ آن‌ 12 جلدی‌ كه‌ در دست‌ گذشتگان‌ بوده‌ (مثلاً نک‍ : ابن‌ شاكر، همانجا؛ صفدی‌، الوافی‌، همانجا) می‌توان‌ فراهم‌ آورد يا نه‌. آنچه‌ اينك‌ از اين‌ كتاب‌ می‌شناسيم‌، مجلداتی‌ است‌ در كتابخانه‌های‌ ازهريه‌، توپكاپی‌، سلطنتی‌ برلين‌، اسكوريال‌، نيويورك‌، منچستر و موزۀ بريتانيا، دانشگاه‌ ليدن‌، انستيتوی‌ خاورشناسی‌شوروی و... (نک‍ : فهارس این کتابخانه‌ها و نیز GAL, I/ 333; GAL, S, I/ 493). در آستان‌ قدس‌ نيز نسخه‌ای‌ شامل‌ بابهای‌ 33، 34 و 35 موجود است‌ (آستان‌، 7/ 243). تا آنجا كه‌ اطلاع‌ داريم‌ دو بخش‌ از اين‌ كتاب‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌: جلد سوم‌ در قاهره‌ (1345 ق‌/ 1927 م‌) و باب‌ 44، به‌ كوشش‌ هلال‌ ناجی‌ (1976 م‌). 
مؤلف‌ در آغاز تذكرۀ خود فهرست‌ نسبتاً جامعی‌ داده‌ است‌ كه‌ اينك‌ دست‌ كم‌ يك‌ نسخۀ مجزا از آن‌ در وين‌ (شم‍ 383) موجود است‌ (فلوگل‌، I/ 357). حاجی‌ خليفه‌ (1/ 383) اشاره‌ می‌كند كه‌ محمود بن‌ يحيی‌ سالم‌، از تذكره‌، مختصری‌ تدارك‌ ديده‌ و آن‌ را منتخب‌ الفنون‌ ناميده‌ است‌. اينك‌ سه نسخۀ منتخب‌ از تذكره‌ می‌شناسيم‌ كه‌ شايد با آنچه‌ حاجی‌ خليفه‌ ديده‌، يكی‌ باشد: المنتخب‌ المختار فی‌ النوادر و الاشعار، نسخۀ موجود در كتابخانۀ گوتا به‌ شمارۀ‌ 2137 (پرچ‌، IV/ 166)؛ نسخۀ موجود در كتابخانۀ پارس‌ به‌ شمارۀ 3325 (دوسلان‌، 582)؛ نسخۀ موجود در كتابخانۀ انستيتو خاورشناسی‌ شوروی‌ به‌ شمارۀ 9045 (خالدوف‌، I/ 401). 

مآخذ

آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ ابن‌ اثير، ضياءالدين‌، المثل‌ السائر، قاهره‌، 1380 ق‌/ 1960 م‌؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن‌، المنتظم‌، حيدرآباد، 1358 ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دبيثی‌، محمد بن سعید، المختصر المحتاج‌ اليه‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ ابن‌ شاكر كتبی‌، محمد، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1974 م‌؛ ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن احمد، مجمع‌ الآداب‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، 1963 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، نصرة الثائر علی‌ المثل‌ السائر، به‌ كوشش‌ محمدعلی‌ سلطانی‌، دمشق‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ همو، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، استانبول‌، 1949 م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد بن محمد، خريدة القصر، به‌ كوشش‌ محمد بهجة الاثری‌، بغداد، 1375 ق‌/ 1955 م‌؛ فهد، بدری‌ محمد، تاريخ‌ العراق‌، بغداد، 1973 م‌؛ قلقشندی‌، احمد بن علی، صبح‌ الاعشی‌، قاهره‌، 1383 ق‌/ 1963 م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز: 

De Slane, M., Catalouge des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; Flügel, G., Die arabischen, Persischen, türkischen Handschriften... zu Wien, Wien, 1863-1869; GAL, GAL, S; khaledov, A. B., Arabskie Rukopisi insituta Vostokovedeniya, Moscow, 1986; Pertsch, Wilhelm, Die arabischen handschriften, Cotha, 1883. 
آذرتاش‌ آذرنوش‌ ـ محمد سيدی