ابن حاجب نعمان، ابو الحسین

اِبْنِ حاجِبِ نُعْمان‌، ابوالحسين‌ عبدالعزيز بن‌ ابراهيم‌ (د 351 ق‌/ 962 م‌)، اديب‌ و كاتب‌ بغدادی‌. وی‌ همانند پدرش‌ ابوعبدالله‌ حاجب‌ النعمان‌، به‌ كار كتابت‌ اشتغال‌ داشت‌. در ايام‌ معزالدولۀ ديلمی‌ از جانب‌ وزير ابومحمد مُهلّبی‌ به‌ سرپرستی‌ «ديوان‌ سواد» منصوب‌ شد. ظاهراً او به‌ نسخه‌نويسی‌ و جمع‌آوری‌ كتب‌ علاقۀ فراوان‌ داشت‌، گويند كتابخانۀ وی‌ بر كتابهای‌ برگزيده‌ و ديوانهايی‌ نادر به‌ خط علما شامل‌ بوده‌ است‌ (ابن‌نديم‌، 134). از روايت‌ تنوخی‌ (صص‌ 39، 40) چنين‌ برمی‌آيد كه‌ ابن‌حاجب‌ مردی‌ سخت‌ بخشنده‌ بود و گروه‌ بسياری‌ از خويشاوندان‌ را تحت‌ سرپرستی‌ خود داشت‌. دوستی‌ او با وزير موجب‌ شد كه‌ اين‌ كسان‌، پس‌ از مرگ‌ وی‌ نيز از پريشان‌ حالی‌ در امان‌ باشند. به‌ گفتۀ تنوخی‌ معاصر و دوست‌ ابن‌ حاجب‌ وی‌ در رمضان‌ 351 ق‌ در خانۀ وزير مهلبی‌ واقع‌ بر كنار دجله‌ از پنجره‌ای‌ (رَوْشَن‌) سقوط كرد و بعد از 8 روز بيماری‌ درگذشت‌ (ص‌ 39). وزير از مرگ‌ او سخت‌ متأثر و اندوهگين‌ شد و فرزندان‌ وی‌ را با پشتيبانی‌ خويش‌ دلگرم‌ ساخت‌، چنانكه‌ كار پدر را به‌ پسر بزرگ‌تر وی‌ ابوعبدالله‌ سپرد (همانجا) و نيز بفرمود كه‌ همۀ تنگدستان‌ تحت‌ تكفّل‌ ابن‌ حاجب‌، به‌ پناه‌ او روند. هزينۀ اين‌ كار ماهانه‌ فزون‌ بر 000‘ 3 درهم‌ شد. از اين‌ رو شگفت‌ نيست‌ كه‌ همگان‌ در مرگ‌ ابن‌ حاجب‌ زاری‌ كنند (همو، 40). از او كتابی‌ در دست‌ نيست‌، اما ابن‌ نديم‌ (ص‌ 134) 6 اثر از او ياد كرده‌ است‌: نشوة النهار فی‌ اخبار الجوار؛ كتاب‌ الصّبوة؛ كتاب‌ اشعار الكُتّاب‌؛ اخبار النساء معروف‌ به‌ كتاب‌ ابن‌ الدكانی‌؛ كتاب‌ الغرر و مجتنی‌ الزُهر؛ كتاب‌ انس‌ ذوی‌ الفضل‌ فی‌ الولاية و العزل‌ (قس‌: ابن‌ شاكر، 11/ 106). آنچه‌ از اين‌ آثار باقی‌مانده‌، تنها آن‌ 3 صفحه‌ای‌ است‌ كه‌ ابن‌ نديم‌ (صص‌ 166- 168) از كتاب‌ اشعار الكتاب‌ او نقل‌ كرده‌ و شامل‌ فهرست‌ مفصلی‌ از نام‌ شاعران‌ كاتب‌ است‌ كه‌ در سده‌های‌ 2 تا 4 ق‌/ 8 تا 10 م‌ می‌زيسته‌اند (سزگين‌، 2(3)/ 200). شايد بتوان‌ اين‌ كتاب‌ را با آنكه‌ عنوانش‌ ظاهراً از جاحظ اقتبال‌ شده‌ (علاق‌، 50) نخستين‌ كتاب‌ در نوع‌ خود به‌ شمار آورد (همو، 15). 

مآخذ

ابن‌ شاكر، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخۀ عكسی‌ كتابخانۀ احمد ثالث‌، شم‍ 2922؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ گوستاو فلوگل‌، لايپزيک، 1872 م‌؛ تنوخی‌، محسن‌ بن علی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاكرة، به‌ كوشش‌ د. س‌. مارگليوث‌، قاهره‌، 1921 م‌؛ سزگين‌، فؤاد، تاريخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمۀ محمود فهمی‌ حجازی‌، رياض‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ علاق‌، حسين‌ صبيح‌، الشعراء الكتاب‌ فی‌ العراق‌، بيروت‌، 1975 م‌. 

سيمين‌ محقق