ابن جزله

اِبْنِ جَزْله، یحیی بن عیسی بن جزله، ابوعلی شرف‌الدین بغدادی (د 493 ق/ 1100 م)، پزشک و داروشناس مسیحی که سپس مسلمان شد. ابن جزله در غرب به نامهای بن جسله، بین جزله و بوهه هیلیهه (شاهراً تغییر یافتۀ «بوعلی») معروف است (EI2). 
دربارۀ تاریخ تولد او آگاهی در دست نیست، ولی می‌دانیم که وی با المقتدی بأمرالله (حک‍ 467-487 ق/ 1075-1094 م) معاصر بوده است. از این‌رو، و با توجه به قراین دیگر، احتمال می‌رود که در دهۀ دوم سدۀ 5 ق/ 11 م متولد شده باشد، زیرا هنگامی‌که در 466 ق مسلمان شد (ابن ابی اصبیعه، 2/ 260؛ GAL, I/ 639)، مردی میان سال بود (ذهبی، 19/ 188). سال درگذشت او را نیز مآخذ متقدم عموماً 493 ق که نخستین سال اشغال بیت‌المقدس به دست صلیبیان است (لکلرک، I/ 493) نوشته‌اند (ابن جوزی، 9/ 119؛ ابن اثیر، 10/ 302؛ ابن‌خلکان، 6/ 268)، اما قفطی (ص 240) و به پیروی از او، ابنعبری (ص 195) درگذشت او را سال 473 ق/ 1080 م می‌دانند که درست به نظر نمی‌رسد. زیرا ابن‌جزله بیشتر آثار علمی خود را به نام المقتدی بأمرالله تألیف کرده است که در 467 ق به خلافت رسید و بعید به نظر می‌رسد که آن آثار را در مدت 6 سال آخر زندگی خود نوشته باشد. خاصه آنکه ابن خلکان (6/ 267)، رسالة فی الرّدّ علی النصاری نوشتۀ ابن جزله را در 485 ق نزد خود وی خوانده است. 
ابن جزله، دانش پزشکی را در آغاز از مسیحیان کَرخ بغداد (قفطی، 239) و آنگاه نزد ابوالحسن سعید بن هبة الله فرا گرفت (ابن ابی اصیبعه، ابن خلکان، همانجاها) و در طب نظری و علمی یکی از نام‌آوران عصر خود شد، چنانکه او را قرین ابن‌سینا، ابن بُطلان و ابن تلمیذ آورده‌اند (فاندیک، 211؛ قس: حاجی‌خلیفه، 2/ 1870، که به غلط او را شاگرد نصیرالدین طوسی دانسته است). ابن جزله پس از فرا گرفتن طب به تحصیل منطق همت گماشت و آن را نزد ابوعلی بن الولید، شیخ معتزله ــ که در علم کلام و منطق استاد زمانه بود ــ آموخت و به دعوت استادش اسلام را پذیرفت و گویا چون خطی نیکو داشت، برای نوشتن سجلات به عنوان کاتب به خدمت ابوعبدالله دامغانی، قاضی القضات بغداد درآمد (ابن‌جوزی، ابن ابی اصیبعه، قفطی، همانجاها). وی همسایگان و فقرا و مساکین را بدون اجرت معالجه می‌کرد و حتی هزینۀ داروی آنان را می‌پرداخت (ابن‌جوزی، همانجا). به ادبیات دلبستگی داشت و شعر نیز می‌سرود از قبیل قصیده‌ای که در ستایش پیامبر اکرم (ص) سروده است (ابن نجار، 19/ 259). ابن جزله در بستر مرگ، کتابهای خود را وقف کتابخانۀ مقبرۀ ابوحنیفه کرد (همو، 19/ 260؛ قفطی، 240). وی در طول زندگی پربارش آثاری چند در زمینۀ طب و تاریخ به رشتۀ تحریر درآورد که برخی از آنها به روزگار ما نیز رسیده است. مهم‌ترین آنها عبارتند از: 
1. تقویم الابدان فی تدبیر الانسان یا منهاج البیان فی تقویم الابدان (GAL, S, I/ 888; GAL, I/ 639) که مانند تقویمهای نجومی مُجَدْوَل است. مؤلف برای هریک از بیماریها جدول 12 خانه‌ای مشخص کرده است که شامل نام بیماری، مزاج، سن، فصل، منطقه، شدت و ضعف بیماری، علل، نشانه‌ها، مداوا با داروهایی که خاصیت گرمی و سردی دارند، تدبیر مَلکی، درمان با آسان‌ترین دارو و درمان عمومی. کتاب دارای 44 جدول 8 خانه‌ای نیز هست که جمعاً 352 نوع بیماری را شرح داده، روش درمان مناسب آنها را می‌آموزد (لکلرک، I/ 495؛ حاجی خلیفه، 1/ 467). احتمال دارد که مؤلف در پرداختن این اثر از کتاب تقویم الصحه که خلاصه‌ای است در قواعد بهداشت به شیوۀ جداول نجومی، تألیف ابن بطلان طبیب بغدادی، متأثر شده باشد (ظاهریه، 181). ابوالفدا، چنانکه خود گفته (ص 5)، در تألیف و تدوین کتاب جغرافیایی خود شیوۀ ابن جزله را پیش گرفته و حتی آن را تقویم البلدان نامیده است. 
تقویم الابدان نخستین‌بار در 647 ق/ 1249 م از سوی مترجمی ناشناس از عربی به فارسی برگردانده شد که نسخۀ آن در تهران موجود است (شورا، 2/ 291-292). بار دیگر به دستور شاه سلیمان صفوی به وسیلۀ محمد اشرف بن شمس‌الدین محمد، پزشک حاذق آن زمان به فارسی ترجمه شد. این ترجمه در 1275 ق/ 1859 م در ایران به چاپ رسید (مدرس، 7/ 441-442؛ مرعشی، 1/ 387- 388). ترجمۀ فارسی دیگری نیز توسط معین بن محمود کرمانی پزشک برای سلطان محمد دوم (فاتح) در 863 ق/ 1459 م در ادرنه انجام یافت که نسخۀ آن در کتابخانۀ اباصوفیه نگاهداری می‌شود (ششن، 31). ترجمۀ لاتین تقویم الابدان همراه با تقویم الصحۀ ابن بطلان در 1532 م، و سال بعد ترجمۀ آلمانی هر دو توسط م. هِر، و در همان سال ترجمۀ فرانسۀ آنها، در استراسبورگ به چاپ رسید (لکلرک، I/ 495؛ فاندیک، 220). همچنین در 1333 ق/ 1915 م به کوشش سلیمان دخیل با مقدمۀ شیخوالیسوعی در 100 صفحه به قطع بزرگ چاپ شده است (سرکیس، 64). 
2. منهاج البیان فی ما یستعمله الانسان، کتابی است در داروشناسی، شامل ادویۀ مفرده و مرکّبه و اغذیه و اشربه و شیوۀ اختلاط و امتزاج آنها که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. ابن جزله در تألیف این کتاب از آثار پیشینیان از جمله بقراط، دیسقوریدس، روفوس، اوریباز، رازی و علی بن عباس مجوسی سود جسته است (لکلرک، I/ 494؛ ابن جزله، b/ 2). ابن ابیطار، داروشناس نام‌آور سدۀ 7 ق/ 13 م کتاب الابانة و الاعلام بما فی المنهاج من الخلل و الاوهام را در نقد کتاب ابن جزله نوشته است (حاجی خلیفه، 2/ 1870-1871)، اما در سدۀ 5 ق کتابی در داروشناسی از لحاظ وسعت قابل مقایسه با منهاج نیست. این کتاب با وجود داشتن اشکالاتی چند، از نظر برخی ترکیبات غذایی که در کتابهای دیگر به ندرت می‌توان پیدا کرد، از اهمیت بسیاری برخوردار است (لکلرک، I/ 494-495). نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های متعددی مانند تهران، دمشق، مونیخ، لیدن، پاریس، لندن و استانبول موجود است (GAL, S, I/ 888; GAL, I/ 639؛ ششن، 31، 32؛ شورا، 2/ 312، 313؛ مرکزی، 16/ 252). 
نسخه‌ای نیز در کتابخانۀ ملی تبریز جزءِ کتب اهدایی مرحوم حاج حسین نخجوانی به شمارۀ 4884 موجود است که هیچ یک از فهرستها غیر از الذریعة از آن نام نبرده‌اند (آقابزرگ، 23/ 158) و نسخۀ مورد استفاده در نگارش این مقاله بوده است. 
کهن‌ترین نسخۀ منهاج که تاکنون شناخته شده، مورخ 15 ذیقعدۀ 615 ق است و به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران تعلق دارد. این نسخۀ نفیس که استنتاج آن به تاریخ مذکور در نوشاباد کاشان انجام یافته است، به سبب یادداشتهای متعددی که بیشتر توسط حسن بن علی این حسن، طبیب مدرسۀ مجدیۀ کاشان نوشته شده است، دارای ارزش بسیاری است (مرکزی، 17/ 49). آقابزرگ به نسخه‌ای از ترجمۀ فارسی آن اشاره کرده (همانجا) و ترجمۀ فرانسوی آن نیز موجود است (EI2). 
3. الرّدّعلی النّصاری، ابن‌جزله پس از پذیرش اسلام این کتاب را در ستایش دین اسلام و انتقاد از مسیحیت، خطاب به راهبی به نام الیا به رشتۀ تحریر درآورد. او در این رساله به بشارتهای تورات و انجیل دربارۀ پیامبر اکرم (ص) اشاره کرده است (ابن ابی اصیبعه، 2/ 260؛ ابن خلکان، 6/ 267؛ اشتاین شنایدر، 57-58). 
4. مختار مختصر تاریخ بغداد، گزیده‌ای از تاریخ بغداد خطیب بغدادی است. این اثر چاپ نشده است. نسخ آن در موزۀ بریتانیا، کتابخانۀ بهار هند، و کتابخانۀ ناصریه لکهنو موجود است (سید، 2(3)/ 260؛ عواد، 19؛ GAL, S, I/ 888). 
5. مدح الطب و موافقته للشرع (الشرع) و الرّد علی من طعن علیه، در فضائل طب (ابن ابی اصیبعه، ابن خلکان، همانجاها). 
6. الاشارة فی تلخیص العبارة (همانجاها). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء، بیروت، 1377 ق/ 1957 م؛ ابن جزله، منهاج البیان فی ما یستعمله الانسان (نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی تبریز)؛ ابن جوزی، عبدالرحیم، المنتظم، حیدرآباد دکن، 1359 ق/ 1940 م؛ ابن خلکان، وفیات؛ ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به کوشش انطوان صالحانی، بیروت، 1985 م؛ ابن نجار، محمدبن محمود، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش قیصر ابوفرح، بیروت، 1399 ق/ 1978 م؛ ابوالفدا، تقویم‌البلدان، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، 1349 ش؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، 1941-1943م؛ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، 1405 ق/ 1984 م؛ سرکیس، چاپی؛ سید، خطی؛ ششن، رمضان و دیگران، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی ... ، استانبول، 1404 ق/ 1984 م؛ شورا، خطی؛ ظاهریه، خطی (الطب و الصیدلة)؛ عواد، کورکیس و عبدالحمید علوجی، جمهرة المراجع البغدادیة، بغداد، 1962 م؛ فاندیک، ادوارد، اکتفاء القنوع، قاهره، 1896 م؛ قفطی، علی بن یوسف، اخبار العلماء، قاهره، 1326 ق/ 1908 م؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1348 ش؛ مرعشی، خطی؛ مرکزی، خطی؛ نیز: 

EI2; GAL; GAL, S; Leclerc, Lucien, Histoire la medecine arabe, New York, 1971; Steinschneider, Moritz, Polemische und apologetische Literatur in arabischer Sprache, Leipzig, 1877. 
علی‌اکبر دیانت