ابن اخضر

اِبْنِ اَخْضَرْ، عبدالعزیز بن محمود بن مبارك بن محمود جُنابَذی (524-611ق / 1130-1215م)، مورخ، فقیه و محدث حنبلی و از حافظان بنام حدیث. به گفتۀ یاقوت (د 627ق / 1230م) كه در روزگار ابن‌اخضر می‌زیست و در شمار شاگردان او بود، ابن‌اخضر از یك خانوادۀ ایرانی جنابذی (گنابذی، گنابادی) بود. خود او در بغداد متولد شد و در همانجا زیست و درگذشت (2 / 120-121). از این رو به جنابذی بغدادی شهرت یافت.
او از پدرش و نیز از علی بن بكتاش، عالمانی چون قاضی ابوبكر انصاری، ابوالقاسم سمرقندی، ابومحمد یحیی بن طراح، عبدالوهاب انماطی (یاقوت، 2 / 121؛ ذهبی، تذكرة، 4 / 1384)، ابوالفضل محمد بن ناصر، ابوالفضل ارموی و ابن البطی (همو، سیر، 22 / 31)، ابومحمد عبدالجبار بن احمد بن ثوبة، ابومنصور محمد بن عبدالملك بن خیرون، ابوسعد احمد بن بغدادی، علی بن هبةالله بن عبدالسلام، علی بن محمد بن علی هروی، سعدالخیر بن محمد انصاری، ابوالقاسم سعید بن احمد بن بناء (منذری، 2 / 317- 318) فقه و حدیث و دیگر دانشها را فراگرفت و خود از استادان بنام فقه و حدیث گردید.
ابن دُبیثی گوید كه ابن اخضر در مسجد قصر بغداد حوزۀ درس داشت و كسان بسیاری از او حدیث می‌آموختند، از جمله: یوسف بن خلیل، ابوعبدالله مقدسی، ابوعبدالله برزالی، نجیب عبداللطیف، علم‌الدین قاسم لورقی، علی بن اخضر، اسرائیل بن احمد قرشی (ص 257)، زین‌الدین خالد، محمد بن نصر بن عبدالرزاق، علی بن میران، عفیف علی بن عدلان موصلی، احمدبن حسین داری خلیلی، جمال یحیی بن صیرفی، مقداد بن ابی القاسم قیسی (ذهبی، سیر، 22 / 32)، احمد بن محمد بن بنیمان همدانی، محمد بن نصر جیلی، علی بن مهران سبط عاقولی، علی بن زریق، محمد بن سعید النشف (همو، تذكرة، 4 / 1385) و ابن جوزی (ابن‌عماد، 5 / 47).
به گفتۀ یاقوت (2 / 121) او در محلۀ نهر معلی در شرق بغداد می‌زیست و در روزگار خود بنام‌ترین محدّث و حافظ حدیث در عراق شمرده می‌شد. ابن نقطه از شاگردان او گوید: كسی را همتای او ندیدم (ذهبی، سیر، 22 / 32). او در علم، زهد، پارسایی و عبادت نیز شهره بود. آورده‌اند كه از سر پارسایی و احتیاط از شهادت در محكمۀ قضا خودداری می‌كرد (همو، تذكرة، 4 / 1384).
ابن اخضر از پیروان متعصب امام احمد بن حنبل بوده است (یاقوت، 2 / 121). در عین حال گروهی از رجال‌شناسان وی را از راویان موثق دانسته‌اند (ذهبی، سیر، 22 / 31؛ ابن رجب، 2 / 80؛ ابن‌دبیثی، 257). از اینكه معتمدان حدیثِ اهل سنت مانند ابن‌دبیثی، ابن نجار، ابن نقطه، ضیاء مقدسی، برزالی، ابن خلیل و زین خلف نابلسی از او حدیث نقل كرده‌اند (ابن رجب، 2 / 18)، وثاقت او استوار می‌گردد. ابن اخضر در عین اشتغالات علمی بسیار، پیشۀ پارچه‌فروشی داشت و از این رو به «بزاز» شهرت یافت (ذهبی، سیر، 22 / 31-32). به ابن اخضر آثار زیر را نسبت داده‌اند كه چیزی از سرنوشت آنها نمی‌دانیم: 1. معالم العترة النبویة و معارف اهل البیت الفاطمیة، 2. تنبیه اللبیب و تلقیح فهم المریب فی تحقیق اوهام الخطیب، 3. تلخیص الاسماء فی اختصار الرسم و الترتیب، 4. المقصد الارشد فی ذكر من روی عن احمد، 5. الاصابة فی ذكر الصحابة و انباء الصحابة، 6. فضایل شعبان، 7. طرق خبر الحسن بن عرفة، 8. مشیخة.

مآخذ

ابن دبیثی، محمد بن سعید، المختصر، بیروت، 1405ق / 1985م؛ ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، ذیل طبقات الحنابلة، قاهره، 1372ق / 1953م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1350ق / 1931م؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، 1405ق / 1985م؛ منذری، عبدالعظیم ابن عبدالقوی، التكملة لوفیات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405ق / 1984م؛ یاقوت، بلدان.

حسن یوسفی اشکوری