ابن ابی عصرون

اِبْنِ اَبی عَصْرون، ابوسعد شرف‌الدین عبدالله بن ابی‌السّری محمد ابن هبةالله علی بن المُطَهّر بن علی تمیمی موصلی دمشقی (429 یا 493-585ق / 1099 یا 1100- 1189م)، از بزرگ‌ترین فقیهان شافعی و قاضی القضاة دمشق در سدۀ 6ق / 12م. وی در موصل متولد شد (سُبكی، 7 / 132؛ ذهبی، 21 / 125؛ عمادالدین، 2 / 315) و قرآن را نزد ابوالغنائم سُلَمی سَروجی، فقه را از عبدالله بن قاسم بن شهرزوری، علی بن عمار و ابی محمد بن خلدة (منذری، 118؛ ابن دُبیثی، 221؛ سبكی، همانجا) آموخت و سپس به بغداد رفت و در این شهر نیز قرآن را پیش استادانی همچون دَعوان بن علی، ابودلف زاهد، و فقه را از اسعد المِیهَنی فراگرفت (ابن دبیثی، همانجا؛ ذهبی، 21 / 126؛ منذری، 118- 119)، آنگاه به واسط رفت سپس به موصل بازگشت و در آنجا به تدریس پرداخت (523ق / 1129م) و سپس مدتی در سِنجار ساكن شد. در 545ق / 1150م به حلب رفت و مورد توجه ملك نورالدین محمود بن زنگی قرار گرفت و همراه وی در 549 به دمشق رفت و در مدرسه غزاّلیه به تدریس پرداخت و سرپرستی اوقاف را بر عهده گرفت (سبكی، 7 / 133؛ نعیمی، 1 / 400). سپس به حلب بازگشت و پس از آن مدتی در سنجار و حران و جز آن بر مسند قضا نشست و سرانجام در 570ق / 1174م به دمشق بازگشت و در این شهر نیز به امر قضا پرداخت و تا پایان زندگی در همانجا زیست (سبكی، همانجا). ابن ابی عصرون در واپسین سالهای زندگی خویش نابینا شد و فرزند خود محیی‌الدین (یا نجم‌الدین) محمد را به جای خویش نشاند (ابن خلكان، 3 / 54؛ ابن كثیر 12 / 333). وی پس از مرگ در مدرسه‌ای كه خود در دمشق بنا كرده بود، به خاك سپرده شد (ابن خلكان، 3 / 55؛ نعیمی، 1 / 401). عمادالدین كاتب اصفهانی (د 597ق / 1201م) كه معاصر او بوده، وی را ستوده و از او با عناوینی چون حجت الاسلام و مفتی عراق و شام یاد كرده است (2 / 351). ملك نورالدین محمود، به فتاوی او اعتماد داشت و امور شرعی را به وی سپرد (همو، 2 / 352) و مدارسی در شهرهای حلب، حماة، حمص و بعلبك برای وی ساخت (سبكی، 7 / 133).

آثـار

با اینكه ابن ابی عصرون را نویسنده‌ای پر كار دانسته‌اند، امّا بیش‌تر آثار وی در دست نیست. این آثار به نام وی در منابع یاد شده است: 1. الارشاد فی نصرة المذهب (ابن‌خلكان، 3 / 54؛ نعیمی، 1 / 401) كه ناتمام مانده است؛ 2. الانتصار لماجرد فی المذهب من الاخبار و الاختیار، در 4 مجلد (نعیمی، همانجا؛ حاجی خلیفه، 1 / 1174 كه نسخه‌ای عكسی از آن شامل 4 جزء در قاهره موجود است (سید، 1 / 287- 288)؛ 3. التنبیه فی معرفة الاحكام (نعیمی، 1 / 401)؛ 4. التیسیر فی الخلاف (سبكی، 7 / 134)؛ 5. الذریعة فی معرفة الشریعة (بغدادی، ایضاح المكنون، 1 / 542)؛ 6. رسالة فی نفی قضاء الاعمی و جوازه (همو، هدیة العارفین، 1 / 457)؛ 7. صفوة المذهب من نهایة المطلب، در 7 جلد، ملخص نهایة المطلب فی درایة المذهبی امام الحرمین جوینی (د 478ق / 1085م) كه در اصل شامل 40 جلد بوده و اكنون نسخه‌هایی از آن موجود است (حاجی خلیفه، 2 / 1990)؛ 8. الفرائض (ابن كثیر، 12 / 334)؛ 9. فوائد المهذب (سبكی، همانجا)؛ 10. مآخذ النّظر (سبكی، 7 / 134؛ نعیمی، همانجا)؛ 11. المرشد (ابن خلكان، 3 / 54)؛ 12. الموافق و المخالف (سبكی، همانجا).

مآخذ

ابن خلكان، وفیات؛ ابن دبیثی، محمدبن سعید، المختصر، بیروت، 1405ق / 1985م؛ ابن شحنه، محمد، الدر المنتخب فی تاریخ مملكة حلب، به كوشش عبدالله محمد الدرویش، دمشق، 1404ق / 1984م؛ ابن كثیر، البدایة و النهایة، قاهره 1351- 1358ق؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المكنون، استانبول، 1945-1947م؛ همو، هدیة العارفین، استانبول، 1951-1955م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، 1404ق / 1984م؛ سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الكبری، به كوشش محمود محمد الطناحی و عبدالفتاح محمد الحلو، قاهره، 1383ق / 1964م؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ عمادالدین كاتب، محمد، خریدة القصر، دمشق، 1378ق / 1959م؛ منذری، عبدالعظیم، التكملة، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405ق / 1984م؛ نُعیمی، عبدالقادربن محمد، الدراس فی تاریخ المدارس، به كوشش جعفر الحسنی، دمشق، 1367ق / 1948م.

بخش معارف