ابن ابی الدنیا

اِبْنِ اَبِی الدُّنیا، ابوبكر عبدالله بن محمد بن عُبَید بن سُفیان بن قَیس قُرَشی (208-281ق / 823-894م)، راوی و محدّث. وی حدیث را از راویان بسیار، از آن میان محمد بن حسین بُرْجُلانی، ابویوسف احمدبن جمیل مروزی و علی بن جَعْد جوهری فراگرفت (خطیب بغدادی، 10 / 89؛ ابن ابی حاتم، 5 / 163) ذهبی ضمن اشاره به اینكه نخستین استادِ او سعید بن سُلیمان سَعْدویه واسطی بوده، گروه بی‌شماری از آنان را نام برده است (13 / 397- 399). كسانی چون حارث بن ابی اسامه، محمد بن خلف وكیع، محمد بن خلف بن مرزبان، عبیدالله بن عبدالرحمن السكری و عمربن سعد قراطیسی از وی حدیث نقل كرده‌اند (برای فهرست راویان پس از او نك‍ : خطیب بغدادی، همانجا؛ ابن ابی یعلی، 1 / 192-193؛ ابن حجر، 6 / 12، 13). ابن ابی الدنیا در روزگار خود واعظ و سخنور مشهوری بود و زندگی مُنزّهی داشت و از احترام ویژه‌ای برخوردار بود. آثار بازمانده از او كه تلفیقی از شعر و ادب و حدیث است، نشانگر آن است كه وی به تهذیب اخلاق عشق می‌ورزیده است. ازاین‌رو در بین آثار او كتابهایی در نكوهش تنگ‌چشمی، ستمكاری، هوسرانی، رشك‌ورزی، ناسزاگویی و پرستش سرای ناپایدار اختصاص یافته است. طوسی (ص 194) و اردبیلی (1 / 503) او را «عامی ‌مذهب» معرفی كرده‌اند و بغدادی او را شافعی مذهب خوانده است (1 / 441). وی به رغم اینكه پدرانش از موالی بنی امیه بودند، در اواخر عمر به سبب شهرت و آوازۀ نیكو معلم چند تن از فرزندان خلفای عباسی شد (خطیب بغدادی، 10 / 89؛ ابن‌جوزی، 5 / 148). وی در جمادی‌الاول 281ق / اوت 894م در بغداد درگذشت. یوسف‌بن یعقوب قاضی‌بن اسماعیل بصری بر جنازۀ او نمازگزارد، آنگاه در شونیزیه به خاك سپرده شد و خطیب بغدادی، 10 / 91؛ ابن‌جوزی، 5 / 149؛ ابن‌كثیر، 11 / 71). اسماعیل بن اسحاق قاضی دربارۀ او گفته است: «دانش بسیاری همراه با او مرد» (خطیب بغدادی، همانجا).
ابن‌ابی‌الدنیا تألیفات بسیار داشته و ابن‌جوزی (5 / 148) شمار دست‌نوشته‌های او را بیش از 100 دانسته است. سبط‌بن‌جوزی بیش از 130 اثر او را شخصاً می‌شناخته است (EI2). ابن‌كثیر بنابر روایتی تعداد تألیفات منسوب به وی را نزدیك به 300 اثر نوشته است (11 / 71).
با بررسی فهارس نسخ خطی موجود در مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ‌55 كتاب و رساله منسوب به ابن‌ابی‌الدّنیا شناخته شده است كه 14 اثر از این تعداد تاكنون چاپ و نشر یافته و بقیه به صورت دستنویس در كتابخانه‌های كشورهای مختلف موجود است. برخی از عناوین نسخ خطی آثار وی اینهاست: الاربعین حدیثاً (GAL, S, I / 248)؛ اعطاء السائل ( آلوارت، شم‍ 5388)؛ اهوال القیامة (ظاهریه، علوم قرآنی، 2 / 228)؛ التهجد و قیام اللیل (سید، 1 / 179)؛ حلم معاویه (ظاهریه، تاریخ، 94)؛ ذم الدنیا (همان، علوم قرآنی، 2 / 240)؛ العزلة و الانفراد (سید، 1 / 182)؛ فضل شهر رمضان (GAL, S, I / 248)؛ مداراة الناس ( آلوارت، شم‍ ‍5436(2))؛ المطر و الرعد و البرق و الریح (كوپریلی، 1 / 200)، الهمّ و الحزن (GAL, S, I / 248)؛ هواتف الجنّ (خدیویه، 1 / 449).
آثار چاپ شده وی اینهاست: الاولیاء (قاهره، 1935م)؛ التوكل علی الله عزوجل (بیروت، 1987م)؛ حسن الظن بالله (قاهره، 1935م)؛ الحلم و ذم الفحش (قاهره، 1935م)؛ ذم الملاهی، رابسون این اثر را در 1938م به همراه بوارق الالماع مجدالدین طوسی غزالی ترجمه و منتشر كرده است؛ الشكر (قاهره، 1978م)، نخستین چاپ انتقادی این كتاب به كوشش احمد بن محمد طاحون صورت گرفته است؛ الصمت و آداب اللسان، عبدالرحمن خلف چاپ انتقادی این كتاب را در 1406ق / 1986م در بیروت منتشر كرده است؛ العقل و فضله (قاهره، 1946م)؛ الفرج بعد الشدة، در 1313ق در الله‌آباد، در 1323ق در احمدآباد، در 1906م در قاهره و در 1987م با تعلیقات ابی حنیفه عبیدالله بن عالیه در قاهره به چاپ رسیده است؛ قضاء الحوائج و بعض الاصطناع (قاهره، 1935م)؛ مجانی الدعوة (بمبئی، 1972م)؛ مجموعة رسائل لابن‌ابی‌الدنیا (قاهره، 1935م)؛ مقتل امیرالمؤمنین، به كوشش عبدالعزیز طباطبائی، 1408ق؛ مكارم الاخلاق، به كوشش جیمز بلمی، بیروت، 1973م؛ المنتقی من كتاب الرهبان، در 1956م به كوشش صلاح‌الدین المنجد در قاهره به چاپ رسیده است؛ من عاش بعد الموت (بیروت، 1987م)؛ الیقین (بیروت، 1986م).
برای آگاهی بیش‌تر از نام و مشخصات تألیفات وی به «معجم مصنفّات ابن ابی الدنیا» (منجّد) مراجعه شود.

مآخذ

ابن ابی حاتم، محمدبن ادریس، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1371ق / 1952م؛ ابن ابی الدنیا، عبدالله بن محمد، مكارم الاخلاق، به كوشش جیمز بلمی، بیروت، 1392ق / 1973م؛ ابن ابی یعلی، محمدبن حسن، طبقات الحنابلة، به كوشش محمدحامد الفقی، قاهره، 1371ق / 1952م؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1357ق / 1938م؛ ابن حجر، احمدبن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1325-1327ق؛ ابن كثیر، البدایة و النهایة، قاهره، 1351- 1358ق؛ اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة، قم، 1331ش؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1951-1955م؛ خدیویه، خطی؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتب العربیة، ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنوُوط و علی ابوزید، بیروت، 1404ق / 1984م؛ سید، خطی؛ طوسی، محمدبن علی، فهرست، به كوشش محمود رامیار، مشهد، 1351ش؛ ظاهریه، خطی، (ادب، تاریخ، علوم قرآنی، مجامیع)؛ فهرس التمهیدی لمخطوطات المصورة، قاهره، 1948م؛ كوپریلی، خطی؛ منجد، صلاح‌الدین، «معجم مصنفات ابن‌ابی‌الدنیا»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، س 49، شم‍ 3، 1394ق / 1974م؛ نیز:

Ahlwardt; EI2; GAL, S.

بخش کتاب‌شناسی