ابن ابی الربیع، ابوالحسین

اِبْنِ اَبی الرَّبیع، ابوالحسین عُبیدالله بن احمد قُرَشی اُمَوی عثمانی (599- 688ق / 1203- 1289م)، نحوی بزرگ‌ اندلسی كه به نیای پنجمش (ابن زبیر، 84: نیای سوم) نسبت یافته است. وی در اِشبیلیه زاده شد و همانجا پرورش یافت و قرآن و ادب و فقه و حدیث را نزد استادان آن دیار كه خود نام آنان را در البرامج (نک‍ : دنبالۀ مقاله) برشمرده است، بیاموخت: نحو را نزد ابوالحسن دَبّاج (د 646ق / 1248م) و ابوعلی شَلَوْبین (د 645ق) خواند و علم قرائات را نزد محمد بن ابی‌هارون تمیمی ‌و ابوالقاسم بن بقیّ (د 625ق / 1227م) فراگرفت (همانجا؛ سیوطی، 2 / 125؛ ابن جزری، 1 / 485). وی مردی سخت گوشه‌گیر (ابن زبیر، 84) و بسیار تنگدست بود، آنچنانكه استادش شلوبین تعدادی از نوآموزان اشبیلیه را نزد او می‌فرستاد تا هم ممّر درآمدی برای او حاصل آید و هم در كار تدریس تجربه‌ای كسب كند. از آن پس، تا 646ق دیگر اطلاعی از او در دست نیست. در این سال ابن‌ابی‌الربیع پس از یك سال تحمل سختیهایی كه زاییدۀ تسلط اسپانیاییها بر اشبیلیه بود، ناچار شد مانند هزاران مسلمان دیگر‌ اندلس را ترك گوید. وی سرانجام در سَبْته اقامت گزید و چون در علم نحو كارآمد شده بود، در آن شهر به تدریس پرداخت و شهرت بسیار كسب كرد: مَقّری بیش‌تر با صفت «استاد» از او یاد می‌كند (4 / 145). ابن زبیر نیز این صفت را به دنبال اسم او افزوده است (همانجا). سیوطی او را بهترین شاگرد شلوبین دانسته است (همانجا). در سبته میان او و مالك بن مُرحَّل (د 699ق / 1299م) كه مانند او از‌ اندلس گریخته و نزد شلوبین و ابن دبّاج درس آموخته بود، بر سر صحت تركیب «كان ماذا» یا «ماذا كان» مجادله‌ای رخ داد (مقری، همانجا) كه گویا به مهاجات انجامید. تنها شعری كه از ابن ابی ربیع می‌شناسیم. دو بیتی است كه در رد این تركیب سروده است. ابن مرحّل نه تنها ابیاتی در پاسخ او ساخت، بلكه در رسالۀ مسجّعی به سبك نویسندگان‌ اندلس وی را هجو گفت (مقری، همانجا؛ قس: عمر فروخ، 6 / 336-337). ظاهراً ابن ابی الربیع تا پایان عمر به كار تدریس ادامه داده است ؛ چند تن از مشاهیر نحو و ادب در مغرب، نزد او تلمّذ كرده‌اند، از آن جمله‌اند: ابواسحاق غافقی كه جانشین او در تدریس نحو شد، محمد بن عبیده اشبیلی (سیوطی، همانجا؛ خوانساری، 5 / 173) و دیگران (ابن‌جزری، 1 / 484) و همچنین ابوحیان جَیانی (د 745ق / 1344م) و گروهی دیگر از او روایت كرده‌اند (همان مآخذ). از ابن ابی الربیع چندین اثر به جای مانده است كه عبارتند از:
1. برنامج، كتب «برامج» به اصطلاح اهل مغرب تقریباً همان است كه در شرق «مشیخه» و گاه «ثبت» یا «معجم» خوانده می‌شود و در غرب نیز گاه عنوان «فهرسة» بر آنها اطلاق كرده‌اند. مؤلف این كتابها، فهرست‌وار، نام كتابهایی را كه از آغاز خوانده و استادانی را كه نزدشان علم آموخته است بر می‌شمارد و در لابه‌لای این گزارش غالباً اشارات عمده‌ای دربارۀ چگونگی تعلیم و تعلم و نوع كتابهای مورد توجه هر شهر و مدرسه می‌توان یافت. چندین نمونه از این‌گونه كتابها كه به دست مغربیان تألیف یافته، به جای مانده است: مانند برنامج ابن مسعود خشنی، فهرسة ابن خیر، برنامج ابن الرُعَینی، فهرسة عیاض، برنامج الوادیاشی (اهوانی، جم‍‌ ). برنامج ابن ابی الربیع به دست خود او فراهم نیامده است، بلكه شاگردش ابن الشاط سبتی (د 723ق / 1323م) آن را از قول استاد تألیف كرده است و شاید به همین سبب باشد كه برنامج او به وسعت و ارزش كتابهای مشابه نیست. در این كتاب، به نام شیوخ ابن ابی الربیع و نام 40 استادش كه وی آنان را دیده، اشاره رفته است (همو، 110 به بعد؛ ابن ابی الربیع، جم‍‌ ).
2. شرح الجمل، شرحی بر الجمل زجّاجی (د 347ق / 958م) كه به قول سیوطی (همانجا) 10 مجلد بوده است. مُنجَّد به نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ابن یوسف (در مراكش) اشاره كرده است (5 / 169).
3. الافصاح عن مسائل كتاب الایضاح، شرحی بر الایضاح ابوعلی فارسی (د 337ق / 987م) كه در 660ق / 1262م تألیف یافته است. حاجی خلیفه آن را شرح الایضاح خوانده است (1 / 212). دو نسخه از این كتاب، در كتابخانه كتّانیۀ رباط موجود است كه در حاشیۀ یكی از آنها، تعلیقاتی به خط مؤلف آمده است (GAL, S, I / 176, 547؛ منجَّد، 5 / 185، 189).
4. القوانین النحویة، عَلّوش و رِجراجی به نسخه‌ای از آن در رباط اشاره می‌كنند (1 / 351). احتمالاً كتاب ملخص النحو یا الملخص فی النحو كه حاجی خلیفه (2 / 1819) و بغدادی (1 / 649) ذكر كرده‌اند و بروكلمان (GAL, S, I / 547) دو نسخه ازآن را در اسكوریال نشان داده، همان القوانین است.
5. شرح كتاب سیبویه، از این اثر كه بغدادی (همانجا) بدان اشاره كرده است، خبری نداریم.

مآخذ

ابن ابی الربیع، «نص برنامج»، به كوشش عبدالعزیز اهوانی، جامعة، خطی، 1، 2(1) / 252-271؛ ابن جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة فی طبقات القرّاء، به كوشش برگشترسر، قاهره، 1351ق / 1932م؛ ابن زبیر، احمدبن ابراهیم، صلة الصلة، بخش دوم، نسخۀ خطی كتابخانۀ تیموریه، شم‍ 850؛ اهوانی، عبدالعزیز، «كتب برامج العلماء فی الاندلس»، جامعة، خطی، 1(1) / 91 به بعد؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول. 1371ق / 1951م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1342ق / 1943م؛ خوانساری، محمد باقر موسوی، روضات الجنات، بیروت، 1390ق / 1970م؛ سیوطی، جلال‌الدین، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النُحاة، قاهره، 1384ق / 1965م؛ عَلُّوش و رِجْراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، رباط، 1378ق / 1958م؛ فروّخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1403ق / 1983م؛ مقّری، احمدبن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1387ق / 1959م؛ منجَّد، صلاح‌الدین، «نوادر المخطوطات فی المغرب»، جامعه، خطی، نیز:    GAL, S.

محمداحمد موسوی آل‌طعمه