ابن ابی البیان

اِبْنِ اَبی الْبَیان، داوود بن سلیمان بن ابی الفرج، مكنّی به ابوالفضل و ملقّب به سَدیدالدّین، پزشك و داروساز یهودی تبارِ مصری (556-640ق / 1161-1242م).
كهن‌ترین منبع دربارۀ این پزشك، اثر ابن ابی اصیبعه است كه شاگرد و سپس همكار وی در بیمارستان ناصری قاهره بوده است. به گفتۀ او (2 / 118، 119) ابن ابی البیان در قاهره زاده شد و فنون پزشكی را نزد هبةالله بن جُمیع و ابوالفضائل بن ناقد فراگرفت و در بیمارستان ناصری به كار طبابت و تدریس مشغول شد. در تشخیص و مداوای بیماریها، به ویژه درمان همزمان چند بیماری در یك شخص مهارتی بسزا داشت. احاطۀ وی به نظریات جالینوس در طب مورد ستایش واقع شده است. او همچنین در تركیب انواع داروها و داروشناسیِ كاربردی تواناترین پزشك روزگار خود به شمار می‌رفت. و چندی نیز پزشك مخصوص العادل ابوبكر ایوبی بود (همانجا). ابن ابی البیان بیش از 80 سال زندگی كرد (صفدی، 13 / 467).

آثـار

1. اقراباذین، مهم‌ترین تألیف او در داروسازی و مشتمل بر 12 بخش است كه در آن نام داروهای گوناگون و رایج در بیمارستانها و داروخانه‌های مصر، عراق و شام گرد آمده است. ابن ابی اصیبعه (2 / 119) این كتاب را نزد خود ابن ابی البیان خوانده و به راهنمایی او به تصحیح آن پرداخته است. كوهین العطار داروساز یهودی معاصر ابن ابی البیان (اشپولر، (1) / 309 IV؛ ظاهریه، 469) نیز این كتاب را ستوده است. از اشارات ابن ابی اصیبعه و صفدی آشكار می‌شود كه عناوینی از قبیل: دستور الادویة المركّبة (حاجی خلیفه، 1 / 753؛ كحاله، 4 / 136)؛ الدستور البیمارستانی فی الطب (ظاهریه، همانجا؛ اشپولر، همانجا؛GAL, I / 647; GAL, S, I / 896) و جز اینها عنوانهایی ثانوی است كه بعداً و به وسیلۀ دیگران، بدان كتاب داده شده است. اشتباه بغدادی (1 / 360) و احتمالاً به تبعیت از وی، كحاله (همانجا) كه دو كتاب جداگانه یكی به نام الاقراباذین و دیگری به نام دستور الادویة المركّبة، به وی نسبت داده‌اند، از همین جا منشأ گرفته است. اسباث، اقراباذین را در مجلة المجمع العلمی المصری، 1932-1933م، شم‍ ‍15، به عنوان الدستورالبیمارستانی فی الادویة المركبة، به چاپ رسانیده است. بخش یازدهم آن كه مشتمل بر داروهای دندان پزشكی است، نخست به وسیله «لوی» در مجلۀ یانوس، 1961م، شم‍ 49، و سپس به وسیلۀ شپیس درآرشیو زودهوف، 1962م، شم‍ 46، مورد كندوكاو علمی قرار گرفته است (EI2).
2. رسالة المُجَرّبات، این اثر دربارۀ نسخه‌های پزشكی آزمایش شده‌ای است كه ابن ابی البیان خود در مداوای بیماران بارها آنها را تجربه كرده و سرانجام به شكل دارونامه‌ای درآورده است. نسخه‌ای خطی از آن در كتابخانۀ بادلیان موجود است (GAL، همانجا). كوهین العطار همین دارونامه را مجدداً تنظیم كرده وآن را منهاج الدكّان نامیده است (جودائیكا، V / 1356).
3. مختارات من كتاب الحاوی، نسخۀ خطی آن گویا منحصراً در كتابخانۀ چستربیتی، شم‍ 3029، موجود است ( آربری، I / 11؛ اشپولر، IV(1) / 130).
4. تعالیق علی كتاب العلل و الاعراض لجالینوس، ابن ابی‌اصیبعه (2 / 119) و دیگران مانند لكلرك (II / 219) و كحاله (4 / 136) كتابی را با این عنوان از آثار ابن ابی البیان شمرده‌اند، اما تاكنون وجود نسخه‌ای از آن در كتابخانه‌ها گزارش نشده است.

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، به كوشش امرؤالقیس بن الطحان، قاهره، 1299ق / 1882م؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش محمد الحجیری، بیروت، 1404ق / 1984م؛ ظاهریه، خطی؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلّفین، بیروت، 1957م؛ نیز:

Arberry, J. Arthur, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin, 1955; EI2; GAL; GAL, S; Judaica; Leclerc. L., Histoire de la médecine arabe, New York, 1971; Spuler, B., Handbuch der Orientalistik Die Medizin im Islam, Leiden, 1970.

غلامرضا جمشیدنژاد