ابن ابی الاشعث

اِبْن اَبِی الْاَشعَث، ابوجعفر، احمدبن محمد (د ح 360ق / 971م)، داروشناس، طبیب و حكیم ایرانی اهل فارس (ابن‌ابی‌اصیبعه، 2 / 246-247). قدیم‌ترین و جامع‌ترین مأخذ دربارۀ ابن ابی اشعث عیون الانباء اثر ابن ابی اصیبعه است كه مآخذ دیگر غالباً مطالب آن را تكرار كرده‌اند. مؤلفان، در مورد نسب نامۀ وی اختلاف كرده، برخی او را احمدبن محمد بن محمد (زركلی، 1 / 209؛ كحاله، 2 / 148) و برخی دیگر احمد بن محمد بن احمد (ووستنفلد، 56؛ لكلر، I / 379) نامیده‌اند. زندگی این پزشك، چندان روشن نیست. عُبیدالله بن جبرائیل بن بختیشوع از خود وی روایت كرده كه در جوانی تظاهر به دانستن طب نمی‌كرد. روزی كه از موطن خود فارس با گرسنگی و پریشان حالی به موصل رسید، مصادف بود با بیماری پسر ناصرالدولۀ حمدانی، امیر موصل، كه كوشش پزشكان برای مداوای وی به جایی نرسیده بود. ابن ابی اشعث به مداوای او پرداخت و در كار خود توفیق یافت، چنانكه مورد توجه واقع شد و انعام و اكرام یافت و تا پایان حیات در موصل ماند (ابن ابی اصیبعه، 2 / 247). علت سفر ابن ابی اشعث از فارس به موصل چندان روشن نیست، ولی ظاهراً در فارس شغلی دولتی یا امارتی داشته كه سپس اموالش مصادره شد و از فارس گریخت (همو، 2 / 247). همچنین از این معنی كه وی نگارش كتاب الغاذی و المغتذی خود را در صفر 348ق در قلعۀ برقی ارمنستان به پایان برده (همو، 2 / 248)، می‌توان دریافت كه احتمالاً پس از گریز ناصرالدوله از برابر معزالدولۀ دیلمی ‌كه به موصل تاخته بود، ابن ابی اشعث موقتاً به ارمنستان رفته، یا حتی مدتی در قلعۀ ارمنستان زندانی بوده است. ابن ابی اشعث مردی خردمند با‌ اندیشه‌ای استوار و نیز آگاه به علوم حكمت و فقه بود و آثار او مؤید این معنی است. وی بر كتابهای شانزده‌گانۀ جالینوس تسلط كامل داشت و آنها را شرح و طبقه‌بندی كرد. ضمناً به شرح بسیاری از كتابهای ارسطو و دیگر حكما همت گماشت. در پزشكی و دیگر دانشها، كتابهای وی از جهت محتوا كامل و تازه بود (همو، 2 / 247). شهرت وی در طب بیش‌تر از دانشهای دیگر است و در این زمینه شاگردانی داشته است كه شهرتی یافته‌اند. از مشهورترین شاگردان وی باید از ابوالفلاّح محمد بن ثواب موصلی مشهور به ابن الثلاّج، و احمد بن محمد بلدی كه هر دو صاحب تصانیف متعدد در طب هستند، نام برد (همو، 2 / 249). یكی از فرزندان ابن ابی اشعث به نام محمد نیز در طب اشتهار داشته است (همو، 2 / 247).
نام 18 اثر از ابن ابی اشعث در منابع آمده است. نام برخی كه نسخه‌هایی از آنها در دست است، از این قرارند: 1. كتاب الادویة المفردة، در سه مقاله كه مؤلف بنابر اظهار خود، تألیف آن را به خواهش شاگردانش محمد بن ثواب و احمد بن محمد بلدی در ربیع‌الاول 353ق شروع كرد (دیتریش، 145-148). نسخه‌هایی از این كتاب در كتابخانه‌ها هست (GAL; GAS). 2. كتاب الغاذی و المغتذی: شامل دو مقاله در طب (ابن ابی اصیبعه، 2 / 248؛ سید، 2 / 147؛ قس: ازهریه، 6 / 124). نسخه‌هایی از این اثر در موزۀ بریتانیا و ایاصوفیه هست (ریو، شم‍ ‍876 GAL; GAS); . 3. كتاب فی العلم الالهی: در دو مقاله كه تألیف آن در ذیقعدۀ 355ق پایان یافته و ابن ابی اصیبعه آن را به خط مؤلف دیده و ستوده است (2 / 247)؛ 4. كتاب فی القولنج: در دو مقاله در مورد انواع مختلف قولنج و نحوۀ مداوا و نیز داروهای مفید آن. این كتاب را فخرالدین بن ساعاتی تكمیل كرده (حاجی خلیفه، 2 / 1451) و موفق‌الدین عبداللطیف بغدادی تلخیص نموده است (دفاع، 159)؛ 5. مقالة فی النّوم و الیقظة: این كتاب برای ابن فضالۀ بلدی نوشته شده و نسخه‌ای از آن موجود است (جامعه، 5(2) / 249؛ GAS). همچنین از تعلیقات ابن ابی اشعث بر كتاب الاسطقسّات علی رأی ابقراط از مجموعۀ ستة عشر جالینوس یاد شده است (شورا، 2 / 306). همچنین از نسخه‌هایی از این كتاب در ایا صوفیه به شمارۀ 214 و در مجموعۀ ستة عشر همان كتابخانه به شمارۀ 215 موجود است (دربارۀ سایر آثار او نك‍ ‍: GAS; GAL؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، 2 / 247، 248).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، بیروت، 1377ق / 1957م؛ ازهریه، فهرست؛ جامعه، خطی؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941؛ دفاع، علی عبدالله، اعلام العرب و المسلمین فی الطب، بیروت، 1403ق / 1983م؛ زركلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1986؛ سید، خطی، شورا، خطی؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران، 1356ش؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق؛ نیز:

Dietrich, Albert, Medicinalia Arabica, Göttingen, 1966; GAL; GAS; Leclerc, Histoite de la médecine arabe, New York, 1971; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts, London, 1894; Wüstenfeld, Ferdinand, Geschichte der arabischen Ärzte und Naturforscher, New York, 1978.

سعیدالله قره‌بگلو