ابراهیم کازرونی

اِبْراهیمِ كازِرونی، میرزا محمد (ح 1180-1260 ق / 1766-1844 م) پسر میرزا اسماعیل متخلص به نادری، شاعر، عارف، پزشك و مداح محمدشاه قاجار.
اجداد او از سادات عالی مقام كازرون بودند، ابراهیم نیز در همین شهر متولد شد. در جوانی به شیراز آمد و به تحصیل علوم پرداخت (فسایی، 2 / 254) و پزشكی را نزد عمّش میرزا مرتضی معروف به مسیحای زمان و متخلص به مسیح (كازرونی، 23) كه حكیم باشی دربار شاهان زندیه بود، فرا گرفت. به گفتۀ هدایت، ابراهیم همراه پدرش روانۀ عتبات شده و چندی نیز در آن ناحیه به فراگیری دانش مشغول بوده است (ریاض العارفین، 544)، امّا فسایی اشاره‌ای به سفر وی به عتبات ندارد (همانجا)
ابراهیم در 1218 ق / 1803 م همراه محمد نبی‌خان شیرازی، متخلص به فطرت و سفیر (1183-1230 ق /  1769-1815 م)، كه به سفارت ایران در هندوستان منصوب شده بود، به این كشور عزیمت كرد و پس از كسب ثروت فراوان (احتمالاً در اواخر 1221 ق /  1806 م) به شیراز بازگشت. پس از جلوس محمدشاه (1250 ق /  1834 م)، ابراهیم به سبب آگاهی داشتن از اوضاع مناطق جنوبی ایران، مأمور شد كه سفری بدین نواحی كرده، كتابچه‌ای به منظور شناخت بنادر و جزایر خلیج‌فارس تهیه كند (كازرونی، 21). به نظر می‌رسد كه این سفر در 1253 ق / 1837م به پایان رسیده باشد، زیرا ابراهیم در مقدمۀ همین كتابچه از سال مذكور به عنوان زمان حاضر یاد می‌كند (همو، 18). وی ــ ظاهراً از طرف محمدشاه ــ مأموریتی نیز در كازرون داشته است (همو، 24).
وی از آغاز عمر به مصاحبت اهل ذوق و سلوك رغبت تمام داشت و در شیراز سیروسلوك عرفانی خویش را در خدمت میرزا ابوالقاسم شیرازی ادامه داد (هدایت، همانجا؛ فسایی، 2 /  59، 254). ابراهیم سفری نیز به مكه كرد كه تاریخ آن معلوم نیست (دیوان بیگی، 3 / 1783).
تاریخ مرگ ابراهیم به درستی معلوم نیست. فسایی سنّ او را بیش از 80 سال و مرگش را در 1260ق (2 / 254) و فرصت‌الدوله آن را در 1258ق می‌داند (ص 398)، اما هدایت در پایان ریاض العارفین، قطعه‌ای را از ابراهیم، به مناسبت ختم كتاب خود نقل می‌كند (صص 624-625) كه نشان می‌دهد وی در 1260ق زنده بوده است و نیز در مجمع الفصحا كه تألیف آن در 1284 ق /  1867م به پایان رسیده است، در ذكر احوال ابراهیم گوید وی چند سالی است كه رحلت كرده است (2 / 1033)، ولی سال مرگ را معلوم نمی‌كند. بنابر آنچه یاد شد می‌توان گفت كه ابراهیم كازرونی در اواخر سال 1260ق و یا اندكی پس از آن (در شیراز) در گذشته است.

آثـار

ابراهیم كازرونی اشعار فراوانی در انواع قصیده، غزل، ترجیع‌بند و مثنوی داشته و به گفتۀ فرصت، دیوانی از اشعار خویش نیز فراهم آورده بوده است (ص 328). هدایت (معاصر و مصاحب او)، گوید كه وی در جمع‌آوری و ضبط اشعار خود بی‌مبالات بوده، از این رو بسیاری از آثارش مفقود شده و آنچه باقی مانده نیز تنظیم و ترتیب نیافته است، ولی بغدادی در هدیة العارفین (1 / 44) و آقابزرگ در طبقات (2 / 6) و نیز در الذریعة (7(4) /  1149) دیوان اشعاری را از او ذكر می‌كنند، و چنین به نظر می‌رسد كه بعد از وفاتش آن را ترتیب داده‌اند. ابراهیم چند مثنوی به نامهای گلستان خلیل، مشرق الاشراق، شایق و مشتاق، انفس و آفاق، منهج العشّاق و چهل صباح سروده كه گزیده‌هایی از آنها را هدایت در ریاض العارفین نقل كرده است و همو گوید كه برخی از مثنویهای وی ناتمام بوده است (ریاض العارفین، 544-545). فرصت‌الدوله، بعضی از مثنویها را در كازرون دیده است (ص 328). اما دیوان‌بیگی كه پیش از فرصت‌الدوله می‌زیسته، هیچ یك از آنها را خود ندیده است (3 / 1783). آقابزرگ و بغدادی، تنها به ذكر نام مثنویهای ابراهیم (ظاهراً از روی نوشتۀ هدایت) اكتفا كرده‌اند. ابراهیم شاعری متوسط و شعرش عاری از قوّت و انسجام و گاهی ضعیف است و مضامین بدیع در آن به ندرت دیده می‌شود.
اثر دیگر ابراهیم كازرونی، چنانكه اشاره شد، تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس است كه چاپ شده است (نك‍ : مآخذ).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، نجف، 1954م؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المكنون، استانبول، 1945م؛ همو، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛ دیوان بیگی شیرازی، احمد، حدیقة الشعرا، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1366ش؛ فسایی، میرزا حسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، 1313ش؛ فرصت‌الدولۀ شیرازی، محمد نصیر، آثار عجم، بمبئی، 1314ق؛ كازرونی، ابراهیم، تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1367ش؛ هدایت، رضاقلی خان، ریاض العارفین، به كوشش مهرعلی گركانی، تهران، 1344ش؛ همو، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1340-1347ش.

علی بته‌کن