آیات الولایة

آیاتُ الْوِلایة، كتابی در تفسیر هزار و یك آیۀ قرآن مجید به زبان فارسی كه به عقیدۀ مؤلف در حق ائمۀ اطهار(ع) نازل شده، نوشتۀ میرزا ابوالقاسم بن عبدالنبی حسینی شریفی شیرازی معروف به میرزا بابا و متخلص به «راز» (د 1286ق / 1869م) و از اركان فرقۀ صوفیه ذهبیه. مؤلف عارف كتاب را با مقدمه‌ای همراه با قصیده‌ای بلند آغاز كرده (صص 3-4)، سپس در متن كتاب، آیاتی را كه در باب ولایت امام علی (ع) و خاندان وی نازل گشته یك‌یك برشمرده و در هر مورد نظر مفسرانی چون طبری، بیضاوی، قمی، گازر و دیگران را آورده و سپس احادیثی را كه به مناسبت آن موضوع روایت شده، نقل كرده است. آنگاه موضوع ولایت را با مضامین آیات و احادیث منطبق ساخته است. در پایان كتاب، پس از ذكر چگونگی جمع‌آوری قرآن، به گردآوری منابعی پرداخته كه در آنها به وجود دو سورۀ «النّورین» و «الولایة» در قرآن ــ مصحف علی (ع) ــ اشاره شده و متن آن دو سوره آمده است (2 / 444-453). مؤلّف به نقل از تفسیر امام حسن عسكری (ع) می‌نویسد كه امام آیاتی را كه در قریب دو جزو از سورۀ بقره در شأن علی مرتضی و اهل بیت عصمت و شیعیان و اعادی ایشان نازل شده، تفسیر و تأویل كرده است، و چون من بر بیش از این دو جزو دست نیافتم «ادعیۀ شوق در قلب فقیر به هیجان آمد كه تمامی آیاتی كه در طریقۀ عامّه و خاصّه مجمعٌ علیه در ولایت است و آیاتی كه به طریقۀ خاصۀ امامیه اختصاص به آن حضرت و اهل عصمت (ع) دارد، جمع كنم» (1 / 4). مؤلف با این انگیزه 1001 آیه گردآورده كه از میان آنها «300 آیه مجمعٌ عَلَیه و مابقی به طریقۀ روایات خاصّه مؤوّل در شأن ایشان است» (همانجا).
این كتاب كه بنابر مادۀ تاریخ آن (بَلَغَ العُلى بكماله) در 1271ق / 1855م تألیف یافته (2 / 453)، در دو جلد به قطع رحلی (جلد اول 457 و جلد دوم 464 صفحه) در 1323ق / 1905م چاپ سنگی شده است. جلد اول مشتمل بر مقدمه و تفسیر و تأویل آیاتی برگرفته از آغاز تا اواخر سورۀ انبیاء و جلد دوم از اواخر انبیاء تا سورۀ اخلاص است و سپس متن سورة النّورین و سورة الولایة آمده است. ظاهراً از سدۀ 10ق / 16م تألیف این‌گونه كتابها اندك رواجی داشته است: در همین سده علی بن حسن زواری، ترجمة الخواص را در همین باب نوشته كه نسخه‌ای خطی از آن در آستان قدس رضوی، به شمارۀ 1460 موجود است. در اواخر سدۀ بعد، مصابیح الظّلام تألیف شده است (مشكوة، 2 / 731-732)، ولی از زمان میرزا ابوالقاسم به بعد بود كه تألیف كتابهایی از نوع آیات الولایة عمومیت یافت و مؤلفان شیعی به بازیافتن ادّلۀ امامت در آیات قرآن كریم پرداختند، از آن میان: محمدبن محمد رفعت شیرازی، نویسندۀ آیات الولایة فی اثبات خلافة علی، بمبئی، 1316ق / 1898م؛ سید عبدالحسین بن عبدالله دزفولی، نویسندۀ آیات النازلة فی شأن علی، شیراز، 1319ق / 1901م. نیز كتابهایی در همین زمینه كه به آیات الائمة شهرت یافته است: آیات الائمة، نوشتۀ كوثر علیشاه (حاج محمدرضا، د 1247ق / 1831م)، چاپ تهران، بی‌تاریخ (مشار)؛ آیات الائمّة، نوشتۀ حاج میرزا علی نقی (فرزند كوثر علیشاه)، كه در 1274ق / 1858م تألیف یافته (شورا، 5 / 2، 3)؛ آیات الائمة، نوشتۀ میرمحمد علی بن مهدی، چاپ سنگی، تهران، 1316ق / 1898م (مشار).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 40، 49؛ استوری، چ. آ.، ادبیات فارسی، ترجمۀ كریم كشاورز و دیگران، تهران، 1362ش، 1 / 194، 195؛ حسینی شریفی، ابوالقاسم، آیات الولایة، چاپ سنگی، 1323ق؛ خاوری، اسدالله، ذهبیه، تهران، 1362ش، ص 589؛ ركن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1337ش، 2 / 559؛ سركیس، معجم المطبوعات، 2 / 1173؛ شورا، خطی؛ مشار، چاپی فارسی؛ مشكوة، خطی، 2 / 730؛ معصوم علیشاه، محمد، طرایق الحقایق، به كوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1339-1345ش، 3 / 456؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به كوشش مهرعلی گركانی، تهران، 1344ش، صص 426، 427.

آذرتاش آذرنوش